Przysposobienie według KRiO nie jest kontraktem stron, lecz powstaje w wyniku orzeczenia sądu opiekuńczego. W konsekwencji takiego rozwiązania normatywnego nie mają znaczenia przyczyny skutkujące nieważność umowy, np. wady oświadczenia woli, itd. KRiO nie zna też instytucji unieważnienia przysposobienia, tj. z przyczyn, które istniały w dniu wydania orzeczenia powołującego ten stosunek prawny. Zasadniczym sposobem zniesienia stosunku prawnego przysposobienia jest orzeczenie sądu o jego rozwiązaniu. Mogą natomiast wchodzić w rachubę przyczyny pozwalające podnieść zarzuty wykazujące wadliwość orzeczenia sądu ze względu na brak przesłanek dla ustanowienia przysposobienia, z uwagi na uchybienia procesowe, które uzasadniają wniesienie środka odwoławczego w trybie zwykłym, jak i w trybie kasacji oraz przez wznowienie postępowania84.
Rozwiązanie przysposobienia zawsze pozostaje bolesną koniecznością. Czasami jest to lepsze wyjście niż trzymanie dziecka w rodzinie, w której w rażący sposób doszło do zaburzenia prawidłowych relacji rodzinnych. O stopniu patologii wzajemnych stosunków, który zmusza do rozwiązania przysposobienia, decyduje sąd. Jednak nie mogą to być wzajemne pretensje i skargi, muszą wystąpić „ważne powody”, którego to pojęcia ustawodawca nie definiuje, lecz zaleca indywidualne podejścia do każdej sprawy. Rozwiązanie przysposobienia pogłębia jeszcze wcześniejsze urazy dziecka. Jednak w sytuacji, gdy cel adopcji nie został osiągnięty, a dziecko weszło w wyraźny konflikt z rodzicami adopcyjnymi i została definitywnie zerwana więź łącząca go z nimi lub gdy zdradza ono tendencję do zachowań agresywnych bądź do manifestacji zachowań przestępczych, dalsze przebywanie takiego dziecka w rodzinie może mieć dla niego zgubne konsekwencje. Dziecko niekochane i odrzucone posuwa się do zachowań patologicznych, aby zwrócić na siebie uwagę, aby być w centrum uwagi rodziców.
Dlatego najwłaściwszą rzeczą jest właściwy dobór rodziców do dziecka, aby uniknąć kłopotów i ewentualnego rozwiązania przysposobienia. Niezbędne jest poznanie faktycznych motywów, jakimi kierują się rodzice adopcyjni, gdyż adopcja nie może stanowić panaceum na zaawansowany rozkład pożycia małżeńskiego. Pojawienie się dziecka w takiej rodzinie sprawia, że rodzice nie znając specyficznych potrzeb dzieci osieroconych stosują niewłaściwe metody wychowawcze. Nie rozumieją, że wymagają one szczególnej serdeczności, wyrozumiałości, miłości. Konieczne jest informowanie rodziców o stanie zdrowia psychofizycznego dziecka, o defektach jego rozwoju czy też ewentualnych skutkach choroby sierocej. Priorytetem powinno być dokładne poznanie motywów adopcji, a także postaw i oczekiwań wobec dziecka, gdyż może to uchronić przed dramatem, jakim jest rozwiązanie przysposobienia.
Okazuje się, iż najbardziej zagrożone nietrwałością adopcji są pierwsze dwa lata po przysposobieniu, gdy ujawniają się nie spełnione oczekiwania czy też nieprzygotowanie rodziców adopcyjnych do pełnienia ról matki i ojca. Wykazują oni często zniecierpliwienie i rozczarowanie dzieckiem, a powodu dezintegracji więzi rodzinnych upatrują wyłącznie w genetycznych uwarunkowaniach adoptowanych dzieci. Do pozostałych powodów, na jakie powołują się rodzice adopcyjni celem rozwiązania przysposobienia są m.in.:
- trudności wychowawcze, jakie sprawia dziecko (ujawniają się one najczęściej w okresie dojrzewania dziecka),
- nawiązanie przez adoptowanego trwałych kontaktów z rodzicami naturalnymi lub rodzeństwem,
- popełnienie przez przysposobionego przestępstwa, w tym na szkodę rodziców adopcyjnych,
- pasożytniczy tryb życia adoptowanego,
- rażąco naganny stosunek dziecka do rodziców adopcyjnych,
- rozwód małżonków wspólnie przysposabiających dziecko,
- zaburzenia osobowości lub niedorozwój umysłowy dziecka, które ujawniły się po adopcji.
W polskim ustawodawstwie istnieje możliwość rozwiązania przysposobienia pełnego i niepełnego. Przysposobienie całkowite, czyli to, na które rodzice naturalni wyrazili zgodę blankietową bez wskazania przysposabiających, pozostaje nierozwiązywalne. Nierozwiązywalność tego rodzaju adopcji była wyrażona nowelą z 1975 roku do kodeksu rodzinnego i opiekuńczego.
Podstawowym założeniem zawartym w ustawie jest stwierdzenie, że wszelkie uchybienia przy orzekaniu nie mogą być przesłanką przyczyniająca się do rozwiązania adopcji. Istotniejsza jest tutaj nawiązana więź rodzinna niż ewentualne nieprawidłowości procesowe. Jedyną drogą do wygaśnięcia stosunku przysposobienia pozostaje więc rozwiązanie przysposobienia w formie orzeczenie sądu. Rodzice naturalni nie są uprawnieni do postulowania o rozwiązanie przysposobienia. Możliwość taka przysługuje jedynie na wyraźne żądanie przysposobionego, przysposabiającego bądź prokuratora85. jeśli chodzi o tę ostatnią możliwość, prokurator ma obowiązek wkroczyć, gdy na mocy artykułu 7 KPC sytuacja wymaga ochrony praworządności, praw obywateli lub interesu społecznego. Chodzi tutaj głównie o sytuację, gdy przysposabiający dopuści się wykorzystanie seksualnego dziecka. Wówczas kodeks przewiduje możliwość rozwiązania przysposobienia na wniosek prokuratora86.
Artykuł 125 § 1 KRiO stanowi, że zarówno przysposabiający jak i przysposabiany mogą żądać rozwiązania przysposobienia przez sąd. Aby uprawnione było wnioskowanie o rozwiązanie przysposobienia, muszą wystąpić „ważne powody” będące wystarczającą przesłanką w myśl powołanego przepisu do rozwiązania przysposobienia.
rzysposobienie łączące się z powstaniem nowego stosunku prawnego między rodzicami a dzieckiem powinno być chronione i tylko szczególnie ważne przyczyny mogą doprowadzić do jego rozwiązania. Zwłaszcza gdy przysposabiany jest jeszcze małoletni, trudności wychowawcze, jakie napotykają rodzice, jeśli nie mają one dramatycznego charakteru, nie uzasadniają rozwiązania przysposobienia. Ustawa w rozumieniu artykułu 125 § 1 KRiO nie określa jednoznacznie owych „ważnych powodów”, jednak sąd najwyższy podkreślił, iż „o tym, czy owe powody zachodzą, decyduje całokształt okoliczności faktycznych konkretnego wypadku”87.
Krańcowy rozpad więzi rodzicielskiej jest na pewno wystarczającą przesłanką, gdyż wtedy adopcja nie spełnia swojej funkcji, a nawet przynosi więcej szkody niż pożytku. Musi być on jednak głęboki. Do „ważnych powodów” (prócz rozpadu więzi rodzinnych) uzasadniających rozwiązanie przysposobienia J.Ignatowicz zalicza:
- fakt rodzenia się między przysposabiającym a przysposobionym uczuć usprawiedliwiających zawarcie związku małżeńskiego;
odnalezienie się rodziców naturalnych dziecka, którzy w chwili przysposobienia nie byli znani bądź nie wiadomo było czy żyją; - rozwód przysposabiających, zwłaszcza gdy ten z nich, któremu ma być powierzone wykonywanie władzy rodzicielskiej, zawiera nowy związek małżeński, co umożliwi
- przysposobionemu normalne warunki rozwoju w nowej rodzinie;
- okoliczność, że przysposobiony wychowuje się faktycznie mimo przysposobienia u rodziców naturalnych88.
Sytuacja, w której istnieją realne perspektywy zapewnienia dziecku dobrych warunków wychowawczych w jego własnej rodzinie, choć występuje niezwykle rzadko, pozostaje dostateczną przesłanką do rozwiązania przysposobienia.
Ustawa nie przewiduje możliwości rozwiązania przysposobienia po śmierci adoptowanego dziecka. Natomiast jeśli chodzi o adoptującego, istnieje taka możliwość, jednak wówczas, gdy osoba ta zmarła już w trakcie postępowania sądowego. Artykuł 126 § 1 KRiO w takiej okoliczności zakłada, że skutki przysposobienia ustały z chwilą jego śmierci. Oznacza to, iż przysposobiony nie ma już prawa do dziedziczenia czegokolwiek, bo w praktyce przestał być dzieckiem przysposabiającego. Jest rzeczą zrozumiałą, że rozwiązanie zrywa wszelkie pokrewieństwo zarówno między adoptowanym i adoptującym oraz z jego rodziną. Ustają także wszelkie obowiązki alimentacyjne, jak również prawo do dziedziczenia. Adoptowany z chwilą rozwiązania przysposobienia powraca do swego dawnego pochodzenia i wchodzi na nowo (w sensie prawnym) w stosunki pokrewieństwa z jego rodziną naturalną. Rozwiązanie przysposobienia nie wyklucza tego, że w przyszłości takie dziecko może być adoptowane.
Jeśli chodzi o zachowanie nazwiska przez przysposobionego, wychodzi się z założenia, że adoptowany mógł przywyknąć do nowego nazwiska. Jest więc możliwe pozostawienie nowego nazwiska mimo rozwiązania adopcji. Jednak na wniosek przysposabiającego bądź przysposobionego i po uwzględnieniu ich argumentów sąd może unieważnić adoptowanemu jego nazwisko i powrócić do starego, pochodzącego od rodziców naturalnych. Tak samo postępuje sąd w przypadku wniosku, jaki złoży przysposobiony w sprawie zmiany imienia89.
Podobnie jak orzeczenie o ustanowieniu przysposobienia, tak i orzeczenie rozwiązujące ten stosunek prawny ma charakter konstytutywny i jest skuteczne erga omnes. W konsekwencji orzeczenie to wywiera skutki ex nunc, z chwilą jego uprawomocnienia się. W odniesieniu do sytuacji prawnej przysposobionego rozwiązanie przysposobienia powoduje, że ustają jego skutki (artykuł 126 § 1 KRiO).
Wzajemny obowiązek alimentacyjny ustaje podobnie jak ustają inne skutki przysposobienia. Jednakże sąd opiekuńczy orzekając o rozwiązaniu przysposobienia może, stosownie do okoliczności, utrzymać w mocy ten obowiązek (artykuł 125 § 1 zd.3 KRiO). Chodzi tu o ochronę strony słabszej, najczęściej przysposobionego, który po rozwiązaniu przysposobienia może być pozbawiony środków do życia. Kontynuacja obowiązku alimentacyjnego może dotyczyć tylko świadczeń na rzecz jednej ze stron albo nie zawierać żadnego ograniczenia90.
84 Orzeczenie SN z 13.02.1980 r., OSN 1980, poz. 193.
85 E. Holewińska-Łapińska, Komentarz, Warszawa 1996, s. 21.
86 H. Haak, Komentarz – przysposobienie, Wyd. Dom Organizatora, Toruń 1996, s. 202.
87 H. Haak, Komentarz – przysposobienie, j.w., s. 182.
88 J. Ignatowicz, Komentarz prawa rodzinnego i opiekuńczego, Warszawa 1996, s. 223.
89 J. Ignatowicz, op. cit., s. 235-236.
90 Orzeczenie SN z 12.12.1973 r., OSN 1975, poz. 159.