Historia spółki z ograniczoną odpowiedzialnością w europejskim prawie jest stosunkowo krótka; została ona wprowadzona do sytemu prawnego przepisem niemieckiej ustawy z dnia 20 kwietnia 1892 roku o spółkach z ograniczoną odpowiedzialnością i była odpowiedzią na lukę wśród istniejących spółek cywilnych, jawnych, komandytowych i innych [S. Janczewski, Prawo handlowe, wekslowe i czekowe, Warszawa 1946, s. 219]. Później pozostałe państwa wprowadziły tę formę prawną prowadzenia działalności gospodarczej, tj.:
– w 1906 roku w Austrii,
– w 1907 roku w Anglii,
– w 1919 roku w Rosji,
– w 1925 roku we Francji.
W związku z tym, iż w Polsce porozbiorowej obowiązywały trzy różne uregulowania prawne, w tym zakresie, koniecznym stało się ujednolicenie obowiązującego prawa i dostosowanie go do współczesnych realiów gospodarczych. Dlatego też w 1927 roku rozpoczęto prace legislacyjne, czego efektem było przyjęte w dniu 27 października 1933 roku Rozporządzenie Prezydenta RP Prawo o spółkach z ograniczoną odpowiedzialnością. Jednakże prowadzone prace kodyfikacyjne w dziedzinie prawa handlowego doprowadziły do scalenia wszystkich spółek handlowych w jeden akt prawny – Kodeks Handlowy [Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 27 czerwca 1934 roku Kodeks handlowy, które weszło w życie z dniem 1 lipca 1934 roku, (Dz.U. Nr 57 poz. 502 z późniejszymi zmianami)].
Omawiana spółka ma duże zastosowanie tak w stosunkach krajowego obrotu gospodarczego, jak i w handlu zagranicznym [S. Włodyka, Prawo gospodarcze. Zarys systemu. Część ogólna, Warszawa 1981, t. I, s. 202-203]. Jej uregulowanie zawarte jest w następujących przepisach Kodeksu handlowego: w art. 158-306, art. 491-497 w zakresie przekształcenia spółki z o.o. w spółkę akcyjną oraz art. 5, 6 i 10 w zakresie dotyczącym kupca, art. 13-25 w sprawie firmy oraz art. 60-65 dotyczącym pełnomocników handlowych.
Charakter prawny omawianej spółki został ukształtowany również przez dyrektywy prawa międzynarodowego; wskażę chociażby dwie [S. Sołtysiński, A. Szajkowski, J. Szwaja, Kodeks handlowy – komentarz, t. I. S. 803 i nast.]:
1. Pierwsza Dyrektywa Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej z dnia 9 marca 1968 roku regulująca:
2. ogłoszenia obowiązkowe dotyczące następujących danych o charakterze bądź to czysto prawnym, bądź do informacji finansowo-księgowych:
– informacje dotyczące spółki: akt założycielski, tj. zazwyczaj akt spółki, a także statut spółki, jeżeli jest on odrębnym dokumentem od aktu założycielskiego, wysokość kapitału założycielskiego lub akcyjnego, przeniesienie siedziby spółki, orzeczenie sądowe o unieważnieniu spółki, uchwała wspólników o unieważnieniu spółki, uchwała wspólników o rozwiązaniu bądź likwidacji spółki;
– informacje dotyczące osób pełniących funkcje we władzach spółki: nominacje i odwołania członków władz spółki oraz ich dane osobowe;
– informacje finansowe dotyczące spółek akcyjnych.
Powyższe informacje powinny być ogłaszane w trzech trybach:
1. założenie zbioru dokumentów dotyczące danej spółki, powiązanego z urzędowym rejestrem,
2. publikacja podanych wyżej danych w oficjalnym organie publikacyjnym,
3. umieszczenie danych „personalizujących” spółkę na papierach firmowych i innych jej dokumentach; a nie podanie ich skutkuje niemożnością powołania się przez spółkę wobec osób trzecich na dane, które nie zostały podane do publicznej wiadomości.
4. ważność czynności prawnych zdziałanych przez osoby wchodzące w skład organów spółki:
5. ważność czynności dokonanych w imieniu spółki w okresie jej organizacji, uwzględniając zasadę, iż w braku przeciwnego porozumienia – w razie odmowy uznania przez spółkę jako osobę prawną czynności zdziałanych w jej imieniu w okresie przed rejestracją, osoby, które dokonały takich czynności są za nie wzajemnie i solidarne odpowiedzialne wobec spółki oraz osób trzecich,
6. ustanowienie wiary publicznej danych podanych do ogólnej wiadomości w drodze ogłoszenia,
7. skutki prawne wobec spółki wynikające z ogłoszenia zakresu umocowania osób wchodzących w skład organów spółki;
8. uregulowania prawne w zakresie nieważności spółki, według zasad:
– nieważność spółki nigdy nie może nastąpić z mocy samego prawa, ale przeciwnie, konieczne jest tu orzeczenie sądu,
– przypadki nieważności spółki musza być taksatywnie wymienione w obowiązujących przepisach prawnych; dyrektywa enumeratywnie wymienia określone braki, które mogą stanowić przyczynę nieważności spółki,
– nieważność nie może być orzeczona ze skutkiem ex tunc.
1. Czwarta Dyrektywa z dnia 25 lipca 1978 roku regulująca:
2. szczegółowe zasady sporządzania bilansów rocznych oraz rachunków zysków i strat – z dokładnym określeniem poszczególnych pozycji bilansowych oraz pozycji rachunku zysku i strat,
3. roczne sprawozdanie rzeczowe zarządu spółki,
4. zasady zamknięć rocznych oraz sprawozdań zarządu,
5. zasady badania zamknięć rocznych przez biegłych rewidentów, a także zgłaszania do rejestru handlowego wymaganych dokumentów finansowych spółki.
Teoretycy prawa określają spółkę z ograniczoną odpowiedzialnością jako pośrednią formę między spółkami osobowymi przede wszystkim jawną, a spółką akcyjną, jako podstawową formą spółek kapitałowych.
Za T. Iwanek zdefiniować można ją następująco: „Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością jest to związek osób połączonych umową, które realizują cel gospodarczy za pomocą wniesionego kapitału” [T. Iwanek, Spółki prawa cywilnego i handlowego, Jaktorów 1998, s. 81].
Szerszą definicję podaje A. W. Wisniewski: „Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością jest spółka handlową o kapitałowym charakterze mająca osobowość prawną, działająca w oparciu o kapitał zakładowy podzielony na udziały, ponosząca odpowiedzialność całym swoim majątkiem za zobowiązania spółki, w której mogą wystąpić elementy wpływu wspólników na działania takiej spółki” [A.W. Wiśniewski, Prawo o spółkach, Podrecznik praktyczny, t. II, s. 65].
Ze spółką akcyjną spółka z o.o. ma to podobieństwo, że jest osobą prawną i że zachodzi odpowiedzialność tylko majątkiem spółki, ze spółką jawną zaś to, że moment osobisty nie jest pominięty, i dlatego, że wspólnikom zastrzeżone są idące prawa kontroli. Od spółki akcyjnej natomiast różni się spółka z o.o. tym, że udziały w niej w przeciwieństwie do spółki akcyjnej nie muszą być równe i że nie można na nie wystawiać dokumentu na okaziciela [M. Allerhand, Kodeks handlowy z komentarzem, Bielsko-Biała 1994, s. 141].
Charakterystycznymi cechami „osobowymi” omawianej spółki są między innymi:
1. indywidualna kontrola dokonywana przez każdego wspólnika, przejawiająca się w możliwości nieskrępowanego dostępu do akt spółki, jaj ksiąg, sporządzania bilansu, itp.,
2. możliwością wyłączenia przez sąd wspólników, z ważnych powodów, reprezentujących więcej niż 50% kapitału zakładowego, lub jeżeli umowa spółki na to wskazuje w przypadku mniejszej liczby wspólników reprezentujących więcej niż 50% kapitału zakładowego,
3. ograniczenia przy zbywaniu udziałów, powodujące trudności w dokonaniu zmian w składzie osobowym wspólników.
Podstawą uczestnictwa w spółce jest wpłacenie przez wspólników wkładu. Jest to uzasadnione kapitałowym charakterem spółki i jej celu. Sam kapitał podzielony jest na udziały w określonej wysokości, z których posiadaniem łączy się uczestnictwo w spółce. Art. 158 Kodeksu handlowego wskazuje, iż spółka z o.o. może być zawierana w celach gospodarczych przez jedną lub więcej osób, o ile ustawy nie zawierają ograniczeń [zgodnie z ustawą z dnia 23 grudnia 1988 roku o zmianie kodeksu handlowego (Dz.U. Nr 41 poz. 326)].
Ograniczeń tych szukać należy w ustawach szczególnych [A. Jakubecki, A. Kidyba, J. Mojak, R. Skubisz, Prawo spółek – zarys, Warszawa 1999, 133-134], między innymi:
1. ustawa z dnia 28 lipca 1990 roku o działalności ubezpieczeniowej [Dz.U. Nr 11, poz. 62 z późniejszymi zmianami], określająca w art. 11 konieczność prowadzenia działalności ubezpieczeniowej tylko w formie spółki akcyjnej, względnie podobnego do spółki towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych,
2. ustawa z dnia 29 grudnia 1992 roku o radiofonii i telewizji [Dz.U. z 1997 roku Nr 7 poz. 34 z późniejszymi zmianami] – określająca konieczność funkcjonowania jednostek publicznej radiofonii i telewizji wyłącznie w formie jednoosobowych spółek akcyjnych Skarbu Państwa,
3. ustawa z dnia 20 kwietnia 1993 roku o narodowych funduszach i ich prywatyzacji [Dz.U. Nr 44 poz. 202 z późniejszymi zmianami] – określa, iż narodowe fundusze inwestycyjne mogą być tworzone tylko w formie spółek akcyjnych,
4. ustawa z dnia 23 listopada 1993 roku o łączności [Dz.U. z 1995 roku 117 poz. 564 z późniejszymi zmianami] – ustala, iż działalność w zakresie telekomunikacji może wykonywać między innymi Telekomunikacja Polska, która musi mieć formę spółki akcyjnej,
5. ustawa z dnia 18 stycznia 1996 roku o kulturze fizycznej [Dz.U. Nr 25 poz. 113 z późniejszymi zmianami] normująca, iż działalność w zakresie sportu profesjonalnego prowadzą sportowe spółki akcyjne i polskie związki sportowe,
6. ustawa z dnia 20 grudnia 1996 roku o portach i przystaniach miejskich [Dz.U. z 1997 roku Nr 9 poz. 44] określająca, iż spółkami zarządzającymi portami o podstawowym znaczeniu dla gospodarki narodowej są spółki akcyjne,
7. ustawa z dnia 21 sierpnia 1997 roku Prawo o publicznym obrocie papierami wartościowymi [Dz.U. Nr 118 poz. 754 z późniejszymi zmianami] określa, iż działalność maklerska oraz giełda mogą być prowadzone wyłącznie przez spółkę akcyjną, o ile ustawa nie stanowi inaczej, także wynikający z tego aktu prawnego zapis, iż Krajowy Depozyt Papierów Wartościowych działa w formie spółki akcyjnej,
8. ustawa z dnia 28 sierpnia 1997 roku o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych [Dz.U. Nr 139 poz. 933] w art. 30 określa, iż towarzystwa funduszy inwestycyjnych jako organy powołane do tworzenia i zarządzania utworzonymi funduszami inwestycyjnymi mogą być tworzone tylko w formie spółki akcyjnej,
9. ustawa z dnia 28 sierpnia 1997 roku o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych [Dz.U. Nr 139 poz. 934] – towarzystwa emerytalne jako organy powołane do tworzenia i zarządzania utworzonymi funduszami emerytalnymi mogą prowadzić działalność wyłącznie w formie spółki akcyjnej,
10. ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 roku Prawo bankowe [Dz.U. Nr 140 poz. 939] w art. 12 przewiduje możliwość tworzenia banków jedynie jako banków państwowych, spółdzielczych albo w formie spółki akcyjnej,
11. ustawa z dnia 4 września 1997 roku o funduszach przemysłowych i ich prywatyzacji w związku z reformą systemu ubezpieczeń społecznych [Dz.U. Nr 141 poz. 945] w art. 3 ust. 1 przewiduje, iż fundusze przemysłowe są tworzone w formie spółek akcyjnych.
Powyższe ograniczenia wskazują no to, iż nie każda działalność może być prowadzona w formie spółki z ograniczoną odpowiedzialnością. Prawo polskie zawiera także pewne zakazy tzw. „osobowe” odnoszące się do osób wchodzących w skład spółki. Zakazy uczestnictwa wynikają z ustawy z dnia 23 grudnia 1988 roku o działalności gospodarczej [Dz.U. Nr 41 poz. 324 z późniejszymi zmianami] oraz ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 roku o ograniczeniu prowadzenia działalności gospodarczej przez osoby pełniące funkcje publiczne [Dz.U. Nr 106 poz. 679 z późniejszymi zmianami] wymienione w przepisach o wynagrodzeniu osób zajmujących kierownicze stanowiska publiczne, a także Sędziowie Trybunału Konstytucyjnego oraz osoby wymienione w art. 2 ustawy o prowadzeniu działalności gospodarczej…
W początkowym okresie obowiązywania przepisów o spółkach z ograniczoną odpowiedzialnością ustawodawca wymagał limitu osób przy utworzeniu tejże spółki. W związku z tym, iż podstawą jej utworzenia jest zawarcie umowy spółki przecz co najmniej dwie strony wymaganym było istnienie dwóch podmiotów. Jednakże po nowelizacji art. 158 Kodeksu handlowego od 1 stycznia 1989 roku wprowadzono możliwość tworzenia jednoosobowych spółek z ograniczoną odpowiedzialnością w formie aktu założycielskiego sporządzonego przez jednego wspólnika. Umowa spółki, jak i też jednostronny akt założycielski winny być sporządzone w formie aktu notarialnego pod rygorem nieważności. Przedmiot przedsiębiorstwa winien być określony precyzyjnie, tak aby wynikało z niego czym spółka będzie się zajmować. W przypadku, gdy umowa spółki nie została zgłoszona przez zarząd spółki do rejestru handlowego, zgodnie z art. 172 Kodeksu handlowego w ciągu 6 miesięcy od daty jej zawarcia lub jeżeli postanowienie odmawiające rejestracji stało się prawomocne, umowa traci moc obowiązującą; z datą tą następuje jej rozwiązanie.
Zmiana umowa spółki wymaga dla swej skuteczności podjęcia uchwały przez wspólników i zatwierdzenia przez notariusza protokołem pod rygorem nieważności oraz zgłoszenia jej do rejestru handlowego, gdyż zgodnie z art. 254 §1 – §6 nie zarejestrowane zmiany umowy nie wywołują skutków prawnych.
Założycielami spółki wieloosobowej mogą być osoby fizyczne, osoby prawne i jednostki organizacyjne, które nie posiadają osobowości prawnej, ale mogą być podmiotem nabywającym prawa i zaciągającym zobowiązania. Spółkę jednoosobową z ograniczona odpowiedzialnością może założyć osoba fizyczna, która ma pełna zdolność do czynności prawnych w rozumieniu art. 17 Kodeksu cywilnego; co się tyczy osób ograniczonych w zdolności do czynności prawnych mogą one tworzyć przedmiotowa spółkę jedynie po uzyskaniu zgody ich ustawowego przedstawiciela. Tworzenie spółek jednoosobowych przez osoby prawne podlega również pewnym ograniczeniom. Zgodnie z postanowieniem Sadu Najwyższego z dnia 28 sierpnia 1997 roku: „Jedynym wspólnikiem spółki z ograniczona odpowiedzialnością nie może być jednoosobowa spółka prawa obcego mająca cechy spółki z ograniczona odpowiedzialnością w rozumieniu przepisów Kodeksu handlowego” [II CRN 133/97 OSN 1997 Nr 10 poz. 154].
Art. 162 § 2 Kodeksu handlowego wylicza następujące niezbędne elementy aktu założycielskiego omawianej spółki:
– określenie firmy i siedziby spółki,
– przedmiot działalności gospodarczej,
– czas trwania (jeżeli zawarto ja na czas określony),
– wysokość kapitału zakładowego,
– liczbę i wysokość udziałów,
– przedmiot wkładu pieniężnego i osobę wspólnika wnoszącego wkład, jak również liczbę i wysokość przyznanych w zamian udziałów,
– szczególne korzyści przyznane wspólnikowi,
– szczególne obowiązki wobec spółki.
Jak wspomniałam powyżej przedmiotowa spółka zawierana jest w celach gospodarczych. Doktryna wytworzyła różne znaczenie pojęcia „cel gospodarczy”. W wąskim znaczeniu cel gospodarczy oznacza wytyczone przez konkretne przepisy granice, w jakich może być utworzona spółka z ograniczoną odpowiedzialności. Podstawą takiego uznania jest normatywne uregulowanie działalności gospodarczej; gdzie cel gospodarczy definiowany jest w związku z działalnością gospodarczą prowadzona przez spółkę. Jeżeli więc nie może być ona utworzona w celach naukowych, kulturalnych, sportowych, czy charytatywnych, to nie możemy jednocześnie przyjąć utworzenia spółki w celach gospodarczych, ale mającej za przedmiot wyże wymienione dziedziny [A. Kidyba, Spółka z ograniczona odpowiedzialnością Komentarz, Warszawa 1999, s. 8]. W znaczeniu szerszym natomiast „cel gospodarczy” rozumiany jest jako cel zarobkowy, czyli prowadzenie przedsiębiorstwa zarobkowego lub jeszcze szerzej jako każdy cel, chociażby nie polegał na prowadzeniu przedsiębiorstwa zarobkowego. Zgodzić się więc należy z tezą, że celem gospodarczym jest przede wszystkim prowadzenie działalności zmierzającej do uzyskania czystego zysku, przysporzeniu majątku na rzecz spółki [wyrok SA w Katowicach I ACr 298/95, OSA 1996, Nr 2 poz. 11].
Zgodnie z art. 160 Kodeksu powstanie spółki z ograniczoną odpowiedzialnością wymaga:
– wspomnianej wyżej zawarcia umowy spółki lub dokonania jednostronnej czynności prawnej (aktu założycielskiego),
– wniesienia całego kapitału zakładowego,
– ustanowienia władz spółki,
– wpisu do rejestru handlowego.
Kapitał zakładowy jest to liczbowo oznaczona kwota pieniężna stanowiąca zsumowanie udziałów wspólników i tzw. pierwotny majątek spółki [S. Janczewski, op. cit. s. 223]. Uznać za nie można także cyfrowo oznaczoną w akcie założycielskim sumę „czystego” majątku, którą spółka w interesie wierzycieli zobowiązuje się utrzymać w całości i nie rozdzielać między wspólników [T. Dziurzyński, A. Fenichel, M. Honzatko, Kodeks handlowy, Komentarz Kraków 1935, s. 285]. Wysokość kapitału winna być ściśle określona w akcie założycielskim spółki, w sumie pieniężnej opiewającej w zasadzie na walutę polska. Art. 159 § 1 i 2 Kodeksu handlowego określa go kwota 4.000 zł, a minimalna wartość udziału nie może być mniejsza niż 50 złotych. Jak wskazuje A. Kidyba [A. Kidyba, op. cit. s. 27] o kapitale zakładowym możemy mówić jako określonym substracie majątkowym (sumie wkładów wpisywanych do aktywów bilansu spółki) lub jako o wielkości formalnej (sumie udziałów w kapitale zakładowym w znaczeniu sensu stricto) wpisywanej do pasywów bilansu spółki. Zapis rachunkowy kapitału zakładowego winien posiadać po jednej stronie stan pasywów i odpowiadający mu, po drugiej stronie, stan aktywów wartości składników majątkowych nabytych za wkłady majątkowe wspólników. Wkłady wspólników mogą być wniesione w gotówce lub w innej postaci, jak wkłady rzeczowe – aporty, tj. lokale, sprzęt, nieruchomości. itp., które są wyceniane w złotówkach i na ich podstawie ustalana jest odpowiednia wysokość wkładów. Wymogiem prawnym jest, wynikającym z art. 160 pkt 2 Kodeksu, aby całość kapitału zakładowego wpłacona została przed powstaniem spółki.
W literaturze wymienia się cztery funkcje kapitału zakładowego:
– funkcję gospodarczą – określaną według I. Wiess’a [I. Wiess, Prawo spółek, red. S. Włodyka, Kraków 1997. s. 218] jako możliwość wykonywania działalności gospodarczej określonej w umowie spółki poprzez wykorzystanie wkładów wniesionych przez wspólników, a przez K. Kruczalaka [K. Kruczalak, Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością – tekst ustawy z objaśnieniami zmian legislacyjnych, wprowadzeniem i komentarzem problemowym – Gdańsk 1997, ] jako zasady jego wnoszenia, całkowitej zapłaty i stałości.
– funkcję ekonomiczną – związaną z koniecznością oznaczenia wysokości kapitału zakładowego, obowiązku jego całego wpłacenia i nienaruszalności.
– funkcję prawną – przejawiającą się tym, iż kapitał zakładowy stanowi podstawowy warunek uczestnictwa w spółce.
– funkcję gwarancyjną – przejawiającą się w prawnym zapewnieniu przez wspólników środków majątkowych wnoszonych do spółki w relacji między spółką a wspólnikiem; w stosunku natomiast do wierzycieli to relacja pomiędzy nimi a spółką, gdyż wierzyciele mogą kierować swoje roszczenia tylko do majątku spółki, na które składają się również wniesione wkłady. Wnoszone do spółki wkłady mogą być również obok innych składników majątku podstawa roszczeń wierzycieli, a więc gwarancja wypłacalności [A. Kidyba, op. cit., s. 30].
Ochrona prawna kapitału zakładowego została określona na trzech płaszczyznach:
– zgodnie z art. 189 Kodeksu – nie wolno zwracać wspólnikom dokonanych wpłat, ani w całości, ani w części w czasie trwania spółki,
– zgodnie z art. 163 § 2 – nie można wypłacać z kapitału zakładowego wynagrodzenia za usługi świadczone na rzecz spółki, jak również zaliczyć takiego wynagrodzenia za udziały,
– zgodnie z art. 190 – nie wolno wspólnikom pobierać odsetek od udziałów.
A. Kidyba czerpie tę ochronę również z następujących przepisów [A. Kidyba, op. cit. s. 32]:
– art. 163 § 2 Kodeksu in fine – zakaz zaliczania wynagrodzenia za usługi świadczone przy powstaniu spółki na pokrycie udziału w spółce,
– art. 179 – zakaz zwrotu dopłat, które muszą być przeznaczone na porycie strat bilansowych w kapitale zakładowym,
– art. 194 § 1 – zakaz zbywania udziałów własnych przez spółkę, z wyłączeniem przypadków przewidzianych w tym przepisie.
Ochronie podlega również realna wartość kapitału zakładowego, poprzez możliwość nałożenia w umowie spółki na wspólników dodatkowych obowiązków:
– na podstawie art. 177 § 1 – wielokrotne świadczenie niepieniężne, którego niespełnienie pociąga za sobą sankcję zapłacenia ustawowych odsetek i żądanie pokrycia szkód spowodowanych zwłoką,
– na podstawie art. 178 § 1 – wniesienie dopłat proporcjonalnych do udziałów.