Ustawodawstwo polskie, a konkretnie KRiO, wiele razy w powojennej historii zmieniało i nowelizowało akty prawne dotyczące adopcji. Prawo rodzinne z 1946 roku zajmowało się przysposobieniem w jego aspekcie rodzinnym. Adopcję potraktowano jako formę zastąpienia dziecku rodziny. Usunięto więc wymóg bezdzietności przysposabiających, a także zadecydowano, że dolna granica wieku to 35 lat.
Wymóg minimalnej różnicy wieku między przysposobionym a przysposabiającym ustalono na 15 lat. Kolejne zmiany KRiO z 1950 roku to całkowita likwidacja kontraktowej formy przysposobienia. W kodeksie tym szczególny nacisk położono na adopcję pełną, przyjmując jako drugi, uzupełniający rodzaj przysposobienia, adopcję niepełną. Nowelizacja z 1964 roku wprowadziła termin adopcja, który można stosować zamiennie z terminem przysposobienie. Można by powiedzieć, że przepisy prawne dotyczące adopcji przez szereg lat ewoluowały i ulegały zmianie.
Obecna najnowsza ustawa nowelizuje wcześniejsze ustalenia kodeksowe oraz wprowadza kilka nowości. Przepisy normujące kwestie przysposobienia zostały zmienione Ustawą z dnia 26 maja 1995 roku o zmianie ustawy Kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 83, poz. 417). Weszły one w życie z dniem 20 października 1995 roku.
Przysposobienie w polskim ustawodawstwie definiowane jest jako stosunek prawny powstały z woli zainteresowanych, taki sam, jaki istnieje między rodzicami a dzieckiem. Jest to stosunek rodzicielski, w którego ramach powstają między przysposabiającym a przysposobionym wszelkie obowiązki i prawa właściwe dla naturalnego stosunku rodzicielskiego. Wiąże się z tym władza rodzicielska, obowiązek alimentacyjny, pokrewieństwo, itp[80].
Obecnie w KRiO istnieją trzy rodzaje przysposobienia:
- niepełne (adoptio minus plena),
- pełne (adoptio plena),
- pełne nierozwiązywalne, zwane – całkowitym (adoptio plenissima).
Ich kolejność wskazuje na swego rodzaju stopniowalność natężenia więzi rodzinnej i skutków prawnych z nich wynikających. Poszerzenie i pogłębienie stosunków rodzinnoprawnych dotyczy zresztą nie tylko samych stron przysposobienia, ale ich członków rodziny. Wymieniona kolejność rodzajów przysposobienia wskazuje także na ewolucję tej instytucji prawnej w ustawodawstwie i w praktyce[81].
Ad. a) Jest to postać przysposobienia najmniej brzemienna w skutkach. Kodeks rodzinny przyjął ten model przysposobienia w 1950 roku jako uzupełnienie adopcji pełnej. Stan prawny, jaki ona wprowadza, to nawiązanie nowego stosunku pokrewieństwa między przysposobionym a przysposabiającym. Pokrewieństwo w przeciwieństwie do pozostałych dwóch rodzajów adopcji nie rozciąga się na dalszą rodzinę, a więc na wujków itp. Uznano, że ta forma adopcji, choć w praktyce stosowana dużo rzadziej, jest przydatna przede wszystkim w stosunku do dzieci starszych, które darzą uczuciem zarówno przysposabiającego (np. wujostwo) jak i rodziców naturalnych.
Przysposobienie niepełne może ulec zmianie w przypadku zacieśnienia więzi i wyrażenia przez strony chęci na przysposobienie pełne. Cechą charakterystyczną tego rodzaju przysposobienia jest to, że nie zrywa ono powiązań rodzinnych przysposobionego z krewnymi z rodziny naturalnej. Jest to więc zawiązanie stosunku pokrewieństwa między przysposobionym a przysposabiającym rozciągające go tylko na zstępnych przysposabianego. Oznacza to, że w przyszłości dzieci przysposobionego będą prawnie wnukami przysposabiającego, jednak pokrewieństwo to nie rozszerza się na dalszych członków rodziny, ma to wpływ na zasady dziedziczenia. Przysposobienie niepełne nie zmienia także w pełni aktu urodzenia dziecka. Jego nazwisko i rodzinne pochodzenie nie ulega utajnieniu, jedynie w skróconym akcie urodzenie wymienia się rodziców adoptujących jako rodziców dziecka.
Ad. b) Jest to najczęściej stosowana forma przysposobienia głównie przy adopcji małych dzieci. W przysposobieniu pełnym, oprócz nawiązania między dzieckiem a rodzicami przysposabiającymi takich samych relacji pokrewieństwa jak między rodzicami naturalnymi, występuje rozszerzenie tego pokrewieństwa na dalszą rodzinę przysposabiających, a więc stają się oni stryjami i ciotkami dziecka. Łączy się to z wygaśnięciem dotychczasowego pokrewieństwa z krewnymi z rodziny naturalnej, wygasają prawa i obowiązki krewnych względem przysposobionego. W wyniku takiego rodzaju przysposobienia przysposobiony wchodzi w pełni w rodzinę przysposabiającego, a wychodzi ze swej rodziny naturalnej. M.in. dotyczy to obowiązku alimentacyjnego oraz dziedziczenia[82].
Rodzice naturalni zostają definitywnie pozbawieni władzy rodzicielskiej nad dzieckiem i nigdy nie ulega ona przywróceniu, nawet w wypadku śmierci obojga rodziców adopcyjnych. W takich wypadkach sąd ustanawia opiekę nad dzieckiem. Zgodnie z artykułem 122 § 1 KRiO, dziecko przyjmuje także nowe nazwisko, a w akcie jego urodzenia wpisuje się przysposabiających jako jego rodziców (artykuł 122 § 2 KRiO). Ustawa przewiduje też możliwość zmiany imienia dziecka na wniosek rodziców adopcyjnych (artykuł 122 § 3 KRiO). Najczęściej ma to miejsce w przypadku adopcji bardzo małych dzieci. Ustawa w tym względzie wyznacza wyraźne ograniczenia wiekowe, zabezpieczając interesy dziecka. Zmiana imienia jest możliwa tylko za zgodą przysposobionego, gdy ukończył 13 lat, zaś gdy jest to dziecko młodsze i rozumie znaczenie przysposobienia, sąd powinien je wysłuchać.
Przysposobienie pełne różni się od całkowitego w kwestii ustalenia pierwotnej tożsamości dziecka. W przysposobieniu całkowitym jest to niemożliwe. Przysposobienie pełne dopuszcza w tym względzie dwa warianty (artykuł 121 KRiO). W węższym zakresie polega to na wpisaniu w odpisach skróconych aktu urodzenia przysposabiających jako rodziców dziecka. W szerszym zaś i jednocześnie dużo mniej stosowanym zakresie sąd opiekuńczy postanawia sporządzić nowy akt urodzenia, a dotychczasowy akt nie podlega ujawnieniu i nie wydaje się z niego odpisów. Zostaje on jednak zachowany, odpisy z niego wydaje się tylko na żądanie sądu. Nowela do ustawy z 1995 roku wprowadziła nowy przepis, z mocy którego przysposobiony po uzyskaniu pełnoletności może domagać się ujawnienia jego rzeczywistego aktu urodzenia. Przysposobienie pełne jest rozwiązywalne.
Ad. c) Przysposobienie całkowite, zwane także anonimowym, jest najdalej idącą postacią przysposobienia. Wiąże ono dziecko z nową rodziną w sposób zupełny i nierozerwalny, włącznie z nadaniem mu nowej tożsamości i zupełnym zerwaniem wszelkich więzów z jego rodzicami biologicznymi. Dziecko adoptowane jest pod każdym względem traktowane tak, jakby było naturalnym dzieckiem przysposabiających. Przysposobienie całkowite nie jest tak powszechne jak przysposobienie pełne. Aby można było rozpocząć postępowanie adopcyjne, muszą zostać spełnione dwa bardzo istotne warunki:
- rodzice naturalni muszą całkowicie zrzec się dziecka, zawierając tzw. zgodę blankietową na przysposobienie bez wskazania osoby przysposabiającej;
- zgoda taka wyrażona jest w stosunku do niemowląt, a w praktyce wyrazicielami umowy blankietowej są samotne młode matki; zgodę tę mogą one wyrazić przed sądem opiekuńczym nie wcześniej niż po upływie 6 tygodni od dnia urodzenia dziecka (artykuł 120 KRiO).
Czas ten jest dany rodzicom na dokładne zastanowienie się nad swoją decyzją i jej skutkami. Jest to także czas, w którym być może obudzą się w nich uczucia rodzicielskie, wtedy zawsze mogą odwołać swoją decyzję. Nawet wówczas, gdy wyrazili już ową zgodę blankietową na przysposobienie pełne, pod warunkiem, że nie rozpoczęło się jeszcze postępowanie adopcyjne. Informują oni w takim wypadku sąd opiekuńczy o zmianie swej decyzji (artykuł 118 § 3 KRiO).
Gdy rodzice dziecka wyrażą zgodę na przysposobienie bez wskazywania przysposabiającego, a sąd orzeknie decyzję o adopcji pełnej, wówczas w myśl artykułu 124 KRiO dziecko całkowicie traci dotychczasowy stan cywilny, a uzyskuje nowy. Wszelkie więzi z rodzicami naturalnymi za ich zgodą zostają zerwane, a dziecko zyskuje nowe nazwisko. Łączy się to oczywiście z utajnieniem pochodzenia dziecka.
Gdy sąd orzeka o adopcji pełnej w stosunku do obojga małżonków wspólnie, wówczas dziecko otrzymuje nowy akt urodzenia, w którym są oni wpisani jako jego rodzice, a dotychczasowy akt ulega kasacji. Nie podlega on nigdy ujawnieniu i nie wydaje się z niego odpisów ani wyciągów. Przysposobienie pełne w myśl artykułu 125 jest nierozwiązywalne.
Wszystkie trzy rodzaje przysposobienia w polskim ustawodawstwie rozpatrywane są indywidualnie do określonych sytuacji i służą przede wszystkim dobru dziecka. Adopcje anonimowe, które nie są sytuacją częstą, z jednej strony zapewniają dziecku najbardziej prawidłowy rozwój bez możliwości nękania rodziców adopcyjnych czy roszczeń i pretensji ze strony rodziców naturalnych. Z drugiej strony pozostaje jednak kwestia wątpliwa czy nie jest to ograniczenie swobody dziecka i jego prawa do poznania swojej prawdziwej tożsamości[83].
80 A. Bałandynowicz, Prawne, psychologiczne i społeczne problemy adopcji, [w:] Adopcja teoria i praktyka, praca zb. pod red. K. Ostrowskiej i E. Milewskiej, Warszawa 1999, s. 17.
81 J. Ignatowicz, Komentarz, [w:] System prawa rodzinnego, Warszawa 1993, s. 357.
82 J. Ignatowicz- Komentarz, [w:] System prawa rodzinnego, Warszawa 1996, s. 222.
83 A. Bałandynowicz, Prawne, psychologiczne i społeczne problemy adopcji, [w:] Adopcja teoria i praktyka, praca zb. pod red. K. Ostrowskiej i E. Milewskiej, Warszawa 1999, s. 18-20.