Przysposobienie zagraniczne oznacza przysposobienie małoletniego obywatela polskiego, zamieszkałego za granicą, powodujące przeniesienie dziecka na stałe za granicę. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (KRiO) stanowi, że przysposobienie, które spowoduje zmianę dotychczasowego miejsca zamieszkania przysposabianego w RP na miejsce zamieszkania w innym państwie, może nastąpić wówczas, gdy tylko w ten sposób można zapewnić przysposabianemu odpowiednie zastępcze środowisko rodzinne (artykuł 1142 KRiO). Rozwiązanie to statuuje zasadę pierwszeństwa przysposobienia „krajowego” (czyli małoletniego obywatela polskiego o polskiej narodowości przez osobę o polskiej narodowości, stale zamieszkałą w Polsce) przed przysposobieniem „zagranicznym”.
Do przysposobienia zagranicznego może zatem dojść dopiero wówczas, gdy:
- ustalone zostanie, z uwzględnieniem wszystkich okoliczności dotyczących dziecka, że odpowiednim zastępczym środowiskiem rodzinnym jest rodzina zastępcza,
- stwierdzi się, że w kraju nie jest możliwe przysposobienie dziecka i nie ma możliwości umieszczenia go na równorzędnych warunkach w rodzinie zastępczej lub adopcyjnej na terenie Polski103.
Zasada pierwszeństwa przysposobienia „krajowego” doznaje wyłomu w przypadku, gdy między przysposabiającym a przysposobionym istnieje stosunek pokrewieństwa lub powinowactwa, albo jeżeli przysposabiający przysposobił siostrę lub brata przysposabianego. Sąd musi jednak ustalić czy przysposobienie zagraniczne, wskutek którego nastąpi połączenie rodzeństwa, jest zgodne z dobrem dziecka.
Łączenie rodzeństw , jakkolwiek bardzo ważne, nie jest wartością samą w sobie. W sytuacji długotrwałego rozdzielenia rodzeństwa w Polsce, które spowodowało zerwanie więzi emocjonalnych (lub uniemożliwiło im powstanie) decydujące znaczenie będzie miała ocena całokształtu sytuacji dziecka, a w szczególności jego więzi uczuciowe z osobami stale zamieszkałymi w Polsce, które zapewne byłyby zerwane w przypadku przysposobienia zagranicznego. Kwalifikowanie dzieci do przysposobienia zagranicznego dokonuje się w trybie wskazanym przez Ministra Edukacji Narodowej w rozporządzeniu z dnia 17 sierpnia 1993 roku w sprawie ośrodków adopcyjno-opiekuńczych104.
Ośrodkiem właściwym do dokonywania kwalifikacji jest Publiczny Ośrodek Adopcyjno-Opiekuńczy w Warszawie. Zgłoszenie dziecka do centralnego banku danych prowadzonego przez ten ośrodek powinno nastąpić po bezskutecznym poszukiwaniu (przez 3 miesiące) odpowiedniej dla dziecka rodziny polskiej. Poszukiwania te przeprowadza ośrodek adopcyjno-opiekuńczy, do którego dziecko zostało zgłoszone.
Następnie za pośrednictwem tegoż banku prowadzone są dalsze poszukiwania na terytorium całego kraju, trwające 3 miesiące. Uprawnionymi (mocą upoważnienia Ministra Edukacji Narodowej) do współpracy międzynarodowej przy organizacji przysposobienia są: Publiczny Ośrodek Adopcyjno-Opiekuńczy w Warszawie oraz Krajowy Ośrodek Adopcyjno-Opiekuńczy Towarzystwa Przyjaciół Dzieci.
Przed zakwalifikowaniem dziecka do przysposobienia zagranicznego jego dane nie mogą być ujawnione potencjalnym wnioskodawcom w sprawie o przysposobienie. Nie wolno też umożliwiać takim kandydatom kontaktu z dzieckiem105.
Należy też pamiętać, że rodzice uprawnieni do wyrażenia zgody na przysposobienie (głównie tacy, którym przysługuje władza rodzicielska) nie mogą dokonać w pełni swobodnego wyboru rodziców adopcyjnych dla swojego dziecka. Jeżeli więc rodzice największym zaufaniem darzą wnioskodawców zamieszkałych za granicą, ich wola będzie uwzględniona tylko wtedy, gdy jednocześnie zostaną spełnione wszystkie przesłanki orzeczenia przysposobienia zagranicznego zawarte w artykule 1142 KRiO.
Zasadniczym kryterium zastosowania artykuł 1142 KRiO jest zmiana miejsca zamieszkania dziecka po orzeczeniu przysposobienia, nie zaś obywatelstwo i narodowość wnioskodawców. Polacy stale zamieszkali za granicą – także obywatele RP – są z punktu widzenia stosowania artykułu 1142 KRiO, w takiej samej sytuacji, jak osoby o niepolskiej narodowości, obywatele państw obcych.
Narodowość polska i obywatelstwo RP mogą być jednak istotnymi czynnikami przemawiającymi za zasadnością orzeczenia przysposobienia z punktu widzenia jego zgodności z dobrem dziecka. Rozważania w tym zakresie sąd zapewne będzie prowadził dopiero po stwierdzeniu, że przysposobienie jest dopuszczalne.
Zgodnie z artykułem 1201 KRiO, sąd ma obowiązek określić sposób i okres osobistej styczności wnioskodawców z dzieckiem na terytorium RP. Okres styczności powinien być na tyle długi, aby uwzględniwszy okoliczności sprawy (np. wiek dziecka, stan jego zdrowia), sąd korzystając z pomocy wyspecjalizowanych placówek, mógł ocenić trafność doboru stron.
Styczność może – ale nie musi – być realizowana w formie powierzenia wnioskodawcom bezpośredniej pieczy nad dzieckiem. Taka forma pieczy jest najkorzystniejsza, gdyż w najszerszym zakresie może ujawnić zły dobór – pod warunkiem, że będzie należycie nadzorowana.
Istotne jest też to, iż w sprawie o przysposobienie zagraniczne regułą jest stosowanie przez polski sąd prawa ojczystego osoby przysposabiającej (artykuł 22 § 1 prawa prywatnego międzynarodowego). Jednak przysposobienie nie może nastąpić bez zachowania przepisów prawa ojczystego osoby, która ma być przysposobiona, o ile dotyczą one zgody tej osoby, zgody jej przedstawiciela ustawowego oraz zezwolenia właściwego organu państwowego, a także ograniczeń przysposobienia związanych ze zmianą dotychczasowego miejsca zamieszkania na miejsce zamieszkania w innym państwie106.
Adopcja zagraniczna powinna zawsze służyć dziecku. Jest to swego rodzaju norma przyjęta przez wiele krajów. Przyświeca jej szlachetny cel, jakim jest ratowanie dziecka przed dalszym przebywaniem i wychowywaniem w zakładzie. Ta smutna perspektywa przebywania dzieci „niechcianych” (czyli takich, którym nie znaleziono rodziców w kraju) może być nawet do pełnoletności w domach dziecka.
To jednak wiąże się z wieloma urazami, które mogą się stać ich udziałem. Dlatego należy działać na szerszą skalę. Jeśli nie udało się znaleźć dla tych dzieci rodziców w krajach, z których pochodzą, to jeżeli zaistnieje możliwość znalezienia im rodziców za granicą, w imię ich dobra nie wolno rezygnować z tej szansy. Adopcja zagraniczna staje się więc przede wszystkim szansą dla dzieci chorych i niepełnosprawnych, jak również dla dzieci z zaburzeniami emocjonalnymi. To interes tych dzieci powinna zabezpieczać adopcja zagraniczna. Dla nich właśnie w pierwszej kolejności trzeba starać się o rodzinę. Jeśli nie uda jej się znaleźć w kraju, adopcja zagraniczna otwiera nowe możliwości107.
103 Uchwała SN z 12.06.1992 r., III CZP 48/92, OSNC 1992/10/179.
104 Dz. U. Nr 84, poz. 394.
105 E. Holewińska-Łapińska, Nowelizacja norm o przysposobieniu – adopcje zagraniczne, Monitor Prawniczy 11/1995.
106 A. Gawrońska-Baran, Przysposobienie zagraniczne dziecka, GP Nr 24, 26-27 lutego 2001,
s. 22.
107 A. Bałandynowicz, Prawne, psychologiczne i społeczne problemy adopcji, [w:] Adopcja teoria i praktyka, praca zb. pod red. K. Ostrowskiej i E. Milewskiej, Warszawa 1999, s. 23-24.