Istota i cel upadłości
Upadłość jest instrumentem przymusu stosowanym przez wymiar sprawiedliwości wobec niewypłacalnych przedsiębiorców. Instytucja upadłości ma za zadanie zabezpieczyć interesy wierzycieli, nieuczciwego lub też nieudolnie gospodarującego przedsiębiorcy. Jej istotą jest materialna likwidacja dłużnika, stworzenie (ze spieniężonego majątku) funduszu (masa upadłościowa), który zostanie rozdzielony pomiędzy, partycypujących z tytułu posiadanych wierzytelności, przedsiębiorców.
Zadaniem tej instytucji jest także stworzenie podstaw prawnych do zabezpieczenia równości (w obrębie kategorii) szans do odzyskania długu przez wierzycieli. Część spośród nich może nie mieć jeszcze tytułu egzekucyjnego, więc odzyskanie ich wierzytelności może być trudniejsze, aniżeli zdobycie wierzytelności z tytułem egzekucyjnym nadanym przez sąd. Gurgul w swym komentarzu do Prawa Upadłościowego nazwał postępowanie upadłościowe (razem z egzekucją indywidualną – 1.1.5.2. ) „urzeczywistnieniem norm materialnego prawa cywilnego w dziedzinie stosunków zobowiązaniowych”[1].
Źródła prawa upadłościowego w znaczeniu formalnym
Prawo upadłościowe wchodzi w skład systemu prawa cywilnego, ale postępowanie upadłościowe jest regulowane odmiennie. Przez Kodeks Prawa Cywilnego regulowane jest jedynie „odpowiednio”[2]. Za podstawowy dokument, w którym prawo upadłościowe posiada swoje źródła jest Rozporządzenie Prezydenta Rzeczpospolitej z dnia 24.10.1934 roku. W tymże rozporządzeniu zawarte są przepisy wprowadzające do prawa upadłościowego. Postanowienia tegoż rozporządzenia były wielokrotnie zmieniane. W literaturze prawniczej wyszczególnia się trzy najważniejsze nowelizacje tego prawa.[3]
- Rozporządzenie Prezydenta RP z dnia 24.02.1990 -„Prawo upadłościowe”. Zrezygnowano w nim z koncepcji tzw. ogólnej upadłości; od teraz dotyczyła jedynie przedsiębiorcy, w którego imieniu i na którego rachunek działa jednostka organizacyjna postawiona w stan upadłości.[4] [5] [6]
- Ustawa z 08.08.1997 o zmianie niektórych praw normujących funkcjonowanie gospodarki i administracji publicznej. Skupiła się głównie na zmianach w zakresie postępowania wobec przedsiębiorstwa publicznego.
- Ustawa z 31.07.1997 o zmianie Rozporządzenia Prezydenta RP z 1934 roku.
Dokonała zmiany w zakresie nazewnictwa jak i w charakterze postępowania. Podmiot gospodarczy przemianowany został na przedsiębiorcę. Bardzo ważnym elementem tej ustawy jest wprowadzenie imperatywu 14 dni (zob. 1.1.5). Dokonano usprawnień postępowania. zmodyfikowano niektóre skutki ogłoszenia upadłości oraz zmieniono sposób likwidacji majątku upadłego przedsiębiorcy.
Źródła prawa upadłościowego w znaczeniu formalnym to akty normatywne, które regulują zasady i procedury związane z postępowaniem upadłościowym oraz restrukturyzacyjnym. Pojęcie „źródła prawa” odnosi się tutaj do aktów prawnych, które są powszechnie obowiązującymi regulacjami w danym systemie prawnym i mają charakter wiążący. W polskim porządku prawnym podstawowym źródłem prawa upadłościowego jest ustawa, ale istotne są także inne akty prawne, przepisy międzynarodowe oraz akty wykonawcze.
Najważniejszym aktem prawnym regulującym kwestie upadłości w Polsce jest ustawa z dnia 28 lutego 2003 r. – Prawo upadłościowe (t.j. Dz.U. z 2023 r., poz. 508 z późn. zm.). Ustawa ta stanowi kompleksową regulację procedur upadłościowych, określając zasady ogłoszenia upadłości, prowadzenia postępowania, likwidacji majątku dłużnika oraz podziału środków pomiędzy wierzycieli. Określa także, kto i w jakich sytuacjach może wystąpić z wnioskiem o ogłoszenie upadłości, a także jakie są skutki ogłoszenia upadłości zarówno dla dłużnika, jak i dla wierzycieli.
Drugim kluczowym aktem prawnym jest ustawa z dnia 15 maja 2015 r. – Prawo restrukturyzacyjne (t.j. Dz.U. z 2023 r., poz. 926 z późn. zm.). Ustawa ta koncentruje się na alternatywach dla upadłości, umożliwiając dłużnikom przeprowadzenie restrukturyzacji w celu uniknięcia likwidacji majątku. Wprowadza procedury takie jak postępowanie o zatwierdzenie układu, przyspieszone postępowanie układowe, postępowanie układowe oraz postępowanie sanacyjne. Regulacje te mają na celu wspieranie dłużników w trudnej sytuacji finansowej przy jednoczesnym zapewnieniu ochrony interesów wierzycieli.
Na poziomie międzynarodowym istotnym źródłem prawa upadłościowego jest rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 2015/848 z dnia 20 maja 2015 r. w sprawie postępowania upadłościowego. Rozporządzenie to reguluje kwestie związane z postępowaniami upadłościowymi mającymi charakter transgraniczny, w szczególności w obrębie Unii Europejskiej. Określa ono, który sąd ma jurysdykcję w przypadku transgranicznej upadłości, jakie prawo krajowe będzie miało zastosowanie oraz w jaki sposób należy koordynować postępowania upadłościowe prowadzone w różnych państwach członkowskich.
W polskim systemie prawnym istotne znaczenie mają również akty wykonawcze, które szczegółowo regulują techniczne aspekty postępowania upadłościowego i restrukturyzacyjnego. Przykładem takich aktów są rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości dotyczące sposobu prowadzenia rejestrów upadłościowych czy wzorów dokumentów wykorzystywanych w postępowaniu.
Dodatkowo, w zakresie prawa upadłościowego stosuje się ogólne zasady wynikające z Kodeksu cywilnego i Kodeksu postępowania cywilnego, które mają zastosowanie pomocnicze, jeżeli konkretne przepisy prawa upadłościowego nie regulują danej kwestii. Przykładowo, przepisy dotyczące egzekucji czy zobowiązań umownych mogą być istotne w kontekście postępowania upadłościowego.
Istotnym źródłem w praktyce są także orzeczenia sądowe, w tym orzeczenia Sądu Najwyższego, które kształtują wykładnię przepisów prawa upadłościowego, szczególnie w przypadkach budzących wątpliwości interpretacyjne. Wytyczne i uchwały Sądu Najwyższego odgrywają istotną rolę w praktyce stosowania prawa, uzupełniając luki i wskazując kierunki interpretacji przepisów.
Podsumowując, formalne źródła prawa upadłościowego obejmują przede wszystkim ustawy takie jak Prawo upadłościowe i Prawo restrukturyzacyjne, a także akty międzynarodowe i wykonawcze. Ich stosowanie i interpretacja mają na celu zapewnienie efektywnego funkcjonowania systemu upadłościowego, ochronę interesów wierzycieli oraz umożliwienie dłużnikom przeprowadzenia restrukturyzacji w celu uniknięcia likwidacji. W praktyce istotne jest także uwzględnienie orzecznictwa sądowego oraz przepisów ogólnych wynikających z prawa cywilnego i procesowego.
[1] Zob. S. Gurgul „Prawo upadłościowe i układowe – komentarz”, Wydawnictwo C. H. Beck, Warszawa 2000
[2] Ibidem
[3] Ibidem
[4] Zob. D. Czajka „Przedsiębiorstwo w kryzysie – upadłość lub układ”, Wydawnictwo Zrzeszenia Prawników Polskich, Warszawa 1999
[5] Wszystkie artykuły, na które powołuje się autor zawarte są w Rozporządzeniu Prezydenta Rzeczpospolitej z dnia 24 października 1934 roku „Prawo upadłościowe”
[6] Ross S.A., Westerfield R.W., Jordan B.D., Finanse przedsiębiorstw, Dom wydawniczy ABC, 1999, str. 562