Historia
Braki w wyrażeniu zgody małżeńskiej są przedmiotem niniejszej pracy, dlatego pierwszy rozdział będzie obejmował zgodę małżeńską, tzn. czym ona jest i jakie są jej właściwe elementy. Etymologiczne rozważania terminu „małżeństwo” każą nam wspomnieć dawne słowo „małżona”, w którym widać wpływy czeskie. „żena” w tymże języku oznacza kobietę. W Polsce „małżona” oznaczało uroczyste pojęcie żony, czyli „na mał”. Innym terminem używanym w Polsce jest „ślub” i jego odmiany, jak ślubować, poślubić, czy ślubowanie. Oddaje on główny element aktu zgody małżeńskiej, którym jest właśnie ślub /Ślubuję Ci miłość, wierność i uczciwość małżeńską …/.
Od Gracjana do czasów encykliki Piusa XI „Castii connubi” w kanonistyce używano terminu „kontrakt”, a nupturienci byli nazywani kontrahentami. Były to ściśle prawne pojęcia i stąd zawarcie małżeństwa sprowadzało się niejako tylko do aktu prawnego. Mówiło się także o małżeństwie jako „umowie”, poprzez którą powstaje tzw. „węzeł małżeński” i stąd pojawiło się określenie „związku małżeńskiego”. Jest to umowa szczególnego rodzaju, gdyż przedmiotem jest głębokie, wzajemne, osobowe oddanie się małżonków, co wyraził prawodawca stwierdzając, że „…mężczyzna i kobieta wzajemnie się sobie oddają i przyjmują w celu stworzenia małżeństwa” /kan.1057 § 2/. W dzisiejszych czasach, kiedy lepiej poznano istotę małżeństwa i jego złożoną rzeczywistość, stosuje się nowy termin „przymierze”.
Dużą rolę w promocji tego terminu odegrali Ojcowie Soboru Watykańskiego II, którzy określili, że „Głęboka wspólnota życia i miłości małżeńskiej …, zawiązuje się przez przymierze małżeńskie” /KDK 48 n.1/. Już na samym początku prawa małżeńskiego spotykamy na pierwszym miejscu określenie „małżeńskie przymierze” /kan.1055 § 1/. Wspomniany termin ma pochodzenie biblijne. W Bibilii Bóg zawierał przymierze z Noem, Abrahamem i Mojżeszem, w których można wyróżnić trzy elementy:
- Przymierze jako związek osobowy. Człowiek, jako istota wolna i swiadoma, odpowiada na Boże wezwanie. Podstawą przymierza jest zaufanie. Każdy z Patriarchów odznaczał się głębokim zaufaniem do Boga i Jego obietnic.
- Przymierze rodzi zobowiązanie. Naród wybrany zawierając przymierze z Bogiem zobowiązywał się do przestrzegania „słów przymierza”. W zawieraniu małżeństwa zachodzi analogia i można tu także wyróżnić te trzy elementy:
1. Umowa jest tu również dwustronna, dwuosobowa, z tym, że w biblijnej podmiotami byli Bóg i człowiek, zaś w małżeńskiej występuje relacja człowiek – człowiek.
2. Przymierze jest związkiem osobowym „nie dlatego, że zawierają go dwie różne osoby, ale przede wszystkim dlatego, że angażują się one szczerze i całkowicie.”
3. Przymierze małżeńskie rodzi zobowiązanie. Małżonkowie zobowiązują się do praktykowania miłości, wierności i szacunku* .
Współczesność
Pojęcie i istota małżeństwa to kluczowe zagadnienia w prawie rodzinnym, które określają charakter tego związku oraz jego rolę w społeczeństwie. W polskim prawie małżeństwo definiowane jest jako związek kobiety i mężczyzny, zawarty w sposób zgodny z przepisami prawa, który nakłada na małżonków określone prawa i obowiązki oraz zapewnia ochronę ich rodziny. Małżeństwo jako instytucja prawna i społeczna pełni wiele funkcji, zarówno w aspekcie prywatnym, jak i publicznym.
W rozumieniu prawnym małżeństwo to akt prawny o szczególnym charakterze. Jest to związek dwustronny, dobrowolny i trwały, zawarty w celu wspólnego życia, wzajemnego wspierania się i wychowywania potomstwa. Podstawą małżeństwa jest równouprawnienie małżonków, które przejawia się we wspólnym decydowaniu o sprawach rodziny oraz równym udziale w jej utrzymaniu. Prawne uregulowanie małżeństwa w Polsce znajduje się w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym, który szczegółowo określa warunki zawarcia, ważności, a także ustania małżeństwa.
Istota małżeństwa wyraża się w kilku kluczowych aspektach. Po pierwsze, małżeństwo opiera się na zasadzie dobrowolności. Każda osoba wchodząca w związek małżeński musi wyrazić swoją zgodę w sposób swobodny i świadomy. Zgoda na zawarcie małżeństwa jest składana przed właściwym organem – w Polsce może to być kierownik urzędu stanu cywilnego lub duchowny w przypadku małżeństw wyznaniowych ze skutkami cywilnymi. Wymóg dobrowolności wyklucza możliwość zawarcia małżeństwa pod przymusem, a naruszenie tej zasady może stanowić podstawę do unieważnienia małżeństwa.
Drugim istotnym elementem małżeństwa jest jego trwałość. W polskim systemie prawnym małżeństwo jest postrzegane jako związek o charakterze stałym, choć prawo dopuszcza możliwość jego rozwiązania poprzez rozwód. Trwałość małżeństwa nie oznacza jednak nierozerwalności – istotne jest, by małżonkowie dążyli do zachowania związku, kierując się zasadami lojalności, wzajemnego zrozumienia i współdziałania. Tylko w przypadku trwałego i zupełnego rozkładu pożycia sąd może orzec rozwód.
Małżeństwo pełni także funkcję ochronną w stosunku do małżonków i ich dzieci. Nakłada na małżonków obowiązek wspólnego pożycia, wzajemnej pomocy oraz współdziałania dla dobra rodziny, którą tworzą. Dzieci zrodzone z małżeństwa są objęte szczególną ochroną prawną, w tym wynikającą z zasad równości dzieci małżeńskich i pozamałżeńskich. Prawo rodzinne przewiduje także szereg rozwiązań mających na celu zabezpieczenie interesów małżonków, takich jak wspólność majątkowa, która powstaje z chwilą zawarcia małżeństwa, o ile strony nie zdecydują inaczej.
Relacja między małżonkami opiera się na zasadach równouprawnienia, wzajemnego szacunku i wspólnego podejmowania decyzji. Małżonkowie mają równe prawa i obowiązki w zakresie wychowywania dzieci, zarządzania majątkiem oraz podejmowania decyzji dotyczących życia rodzinnego. Jednocześnie każdy z małżonków zachowuje prawo do samodzielności i autonomii w sprawach osobistych.
Małżeństwo jest także instytucją o istotnym znaczeniu społecznym. Poprzez swoje funkcje prokreacyjne i wychowawcze ma kluczowy wpływ na kształtowanie się społeczności i jej przyszłość. Tworzy ono ramy dla stabilnego środowiska, w którym dzieci mogą się rozwijać, a także przyczynia się do budowania więzi międzyludzkich oraz wzmacniania solidarności rodzinnej. Z tego względu prawo w wielu krajach, w tym w Polsce, zapewnia szczególną ochronę tej instytucji, nakładając na państwo obowiązek wspierania rodziny i małżeństwa.
Współcześnie małżeństwo to związek oparty na zasadach wzajemności, trwałości i dobrowolności, który reguluje nie tylko życie osobiste małżonków, ale także ma kluczowe znaczenie dla funkcjonowania społeczeństwa jako całości. Jego istota leży w budowaniu trwałych więzi opartych na szacunku i współdziałaniu, przy jednoczesnym respektowaniu równych praw i obowiązków małżonków. Prawo rodzinne, które reguluje kwestie związane z małżeństwem, ma na celu zapewnienie stabilności i ochrony zarówno małżonków, jak i ich dzieci, tworząc podstawy dla życia rodzinnego.