Funkcje podatków

Podatki spełniają trzy podstawowe funkcje:

– fiskalną (zapewniają państwu dochody),

– stymulacyjną (umożliwiają prowadzenie polityki budżetowej, co zdaniem niektórych ekonomistów może stymulować wzrost gospodarczy),

– informacyjna (dostarcza informacji o przebiegu procesów gospodarczych) [J. Harasimowicz, Finanse i prawo finansowe, Warszawa 1988, s. 119.

– ].

Pomiędzy tymi funkcjami może wystąpić konflikt.

Funkcja fiskalna wyraża‌ się w dostarczaniu dochodów budżetowi państwa. Przy analizie tej funkcji brane są pod uwagę takie cechy podatków, jak: wydajność, koszty poboru, pewność i równomierność wpływów. Funkcja ta wymaga maksymalizowania podatków, co może zahamować wzrost gospodarczy. Ocena podatków z punktu widzenia państwa jest oceną jednostronną i powinna być uzupełniona oceną z punktu wi‌dzenia podatnika.

Przy analizie funkcji podatku jako regulatora dochodów podatnika bra‌ne są pod uwagę takie aspekty, jak: ochrona pewnego minimalnego poziomu dochodu, sytuacja rodzinna podatnika, struktura jego wydatków, źródła docho‌dów itp. W związku z tym, że uszczuplenie dochodu przez podatek wywołuje określone reakcje ze strony podatnika, np. w postaci ograniczenia rozmiarów działalności gospodarczej, zmiany jej rodzaju, ograniczenia rozmiarów kon‌sumpcji lub zmiany jej struktury, państwo może celowo tak kształtować kon‌strukcję podatku, aby reakcje te były zgodne z jego zamierzeniami. Następuje wówczas wykorzystanie stymulacyjnej funkcji podatków do realizacji okre‌ślonych celów pozafiskalnych, np. w zakresie polityki gospodarczej, społecz‌nej, ochrony środowiska itp. Środkami są tu przede wszystkim ulgi i zwolnienia podatkowe przyznawane podatnikom podejmującym działalność w preferowanych przez państwo dziedzinach, podatnikom mającym miejsce zamieszkania (siedzibę) za granicą i inwestującym w kraju (aby przyciągnąć kapitał zagraniczny) oraz podatnikom podejmującym inwestycje na terenach zagrożonych bezrobociem lub w zakresie ochrony środowiska.

Należy zwrócić uwagę iż szerokie wykorzystywanie podatków w ce‌lach stymulacyjnych kryje w sobie pewne zagrożenia. Państwo, im więcej udzieli ulg i zwolnień jednym podatnikom, tym wyżej musi obciążyć pozostałych. W konsekwencji może to skłonić tych ostatnich do ograniczenia rozmiarów swojej działalności gospodarczej, rozmiarów konsumpcji lub też do uchylania się od płacenia podatków, w wyniku czego mogą zmniejszyć się dochody podatkowe pań‌stwa.

Funkcja informacyjna polega na dostarczeniu informacji o prawidłowym lub nieprawidłowym przebiegu procesów gospodarczych, na podstawie realizacji wpływów podatkowych ogółem lub z określonego podatku. Znaczne obniżenie wpływów od pod‌miotów gospodarczych może świadczyć np. o trudnościach ze zbytem produk‌cji lub ze „ściągnięciem” należności od niektórych kontrahentów [H. Litwińczuk, Prawo podatkowe przedsiębiorców, Wydawnictwo „Konieczny i Kruszewski”, Warszawa 2000, s. 14.].

Podatek to jedno z podstawowych pojęć w dziedzinie finansów publicznych, które odgrywa kluczową rolę w funkcjonowaniu współczesnych państw. Definiuje się go jako obowiązkowe, bezzwrotne świadczenie pieniężne, nakładane przez władzę publiczną na osoby fizyczne, osoby prawne oraz inne podmioty prawa w celu zaspokojenia potrzeb finansowych państwa i jednostek samorządu terytorialnego. Świadczenie to ma charakter powszechny, co oznacza, że podlega mu każdy, kto spełnia określone w przepisach prawa kryteria.

Podatek nie stanowi ekwiwalentu za konkretne świadczenia ze strony państwa. Oznacza to, że płatnik podatku nie otrzymuje bezpośredniej korzyści w zamian za uiszczoną należność. Zebrane środki są natomiast przeznaczane na finansowanie dóbr publicznych, takich jak infrastruktura, edukacja, ochrona zdrowia, bezpieczeństwo publiczne czy obrona narodowa. W ten sposób podatki pełnią fundamentalną funkcję w organizacji życia społecznego, umożliwiając realizację celów publicznych i utrzymanie państwa.

Podstawą prawną nakładania podatków są akty normatywne, w szczególności ustawy. W Polsce zasady dotyczące opodatkowania znajdują się w Konstytucji RP oraz w ustawach szczegółowych, takich jak ustawa o podatku dochodowym od osób fizycznych (PIT), ustawa o podatku dochodowym od osób prawnych (CIT), ustawa o podatku od towarów i usług (VAT) czy ordynacja podatkowa. Zgodnie z zasadą legalizmu podatki mogą być nakładane wyłącznie na podstawie prawa, co ma na celu zapewnienie ochrony prawnej obywateli przed arbitralnym działaniem władz.

Podatki pełnią wiele istotnych funkcji, wśród których najważniejsze są:

Funkcja fiskalna – zapewnienie środków finansowych na realizację zadań państwa i samorządów.

Funkcja redystrybucyjna – wyrównywanie nierówności dochodowych w społeczeństwie poprzez progresję podatkową i różne ulgi podatkowe.

Funkcja stymulacyjna – wpływ na zachowania podmiotów gospodarczych i obywateli poprzez zachęty podatkowe, ulgi lub kary finansowe.

Funkcja stabilizacyjna – regulowanie poziomu popytu i podaży w gospodarce, co sprzyja utrzymaniu stabilności makroekonomicznej.

Podatek może być klasyfikowany według różnych kryteriów, takich jak przedmiot opodatkowania (np. dochód, majątek, konsumpcja), sposób naliczania (np. podatki progresywne, liniowe, regresywne) czy podmiot opodatkowania (np. osoby fizyczne, osoby prawne). Wyróżnia się także podatki bezpośrednie, które są nakładane bezpośrednio na dochód lub majątek podatnika (np. PIT, CIT), oraz podatki pośrednie, które obciążają konsumpcję (np. VAT, akcyza).

Podatek to nie tylko narzędzie fiskalne, ale także istotny instrument polityki gospodarczej i społecznej. Jego odpowiednie projektowanie i wdrażanie ma kluczowe znaczenie dla stabilności finansowej państwa, efektywności gospodarki oraz dobrobytu obywateli.