Podatki tworzące system podatkowy mogą być klasyfikowane według różnych kryteriów. Do najczęściej stosowanych należą następujące klasyfikacje:
1. według kryterium przedmiotu opodatkowania – podział na podatki przychodowe, dochodowe, majątkowe i od wydatków,
2. według kryterium stosunku przedmiotu opodatkowania do źródła podatku – podział na podatki bezpośrednie i pośrednie,
3. według kryterium podziału dochodów podatkowych pomiędzy państwo a samorząd – podział na podatki państwowe i samorządowe (ewentualnie podatki wspólne).
Klasyfikacja podatków według kryterium przedmiotu opodatkowania pozwala na określenie specyfiki systemów podatkowych z punktu widzenia roli, jaką odgrywają w nich wymienione grupy podatków. W przeszłości dominowały systemy podatkowe o przewadze podatków przychodowych, natomiast obecnie systemy opierają się najczęściej na podatkach dochodowych i podatkach od wydatków (konsumpcyjnych).
Podatki przychodowe charakteryzują się tym, że nawiązują do rozmiarów dochodów osiąganych przez podatnika (np. w podatku gruntowym odnoszą się do ilości, jakości i rodzaju gruntów). Podatki te skierowane są na źródło, z którego płyną wartości pieniężne (np. przedsiębiorstwo, gospodarstwo rolne), natomiast nie uwzględniają sytuacji osobistej osoby uzyskującej dochody.
Podatki dochodowe – w przeciwieństwie do podatków przychodowych – mają charakter osobisty, co oznacza, że przy ich wymiarze brany jest pod uwagę całokształt okoliczności związanych z osobą podatnika. Przedmiotem opodatkowania jest dochód jako nadwyżka przychodów nad kosztami ich uzyskania, podczas gdy w podatkach przychodowych koszty uzyskania przychodów w ogóle nie są brane pod uwagę, tzn. przyjmuje się jedynie domniemanie uzyskiwania dochodu [Głuchowski J., Harmonizacja podatków pośrednich i bezpośrednich. „Glosa” 1999 nr 8; J. Kiszka, Perspektywy europejskiej harmonizacji podatkowej, „Glosa” 1998 nr 8.].
Podatki majątkowe nie występują w jednej homogenicznej formie. Można wśród nich wyróżnić podatki obciążające posiadanie majątku; występujące w postaci podatków osobistych od całości majątku podatnika i podatków obciążających poszczególne dobra majątkowe. Są to też podatki obciążające przyrost majątku oraz obrót majątkiem. Podatki majątkowe pełnią we współczesnych systemach podatkowych uzupełniającą rolę w stosunku do podatku dochodowego.
Podatki od wydatków (konsumpcyjne) obciążają dochód (majątek) podatnika w momencie jego wydatkowania. Do tej grupy podatków zaliczane są: ogólny podatek obrotowy obciążający ogół dóbr i usług oraz specjalne podatki konsumpcyjne obciążające tylko niektóre dobra lub wydatki podatnika, np. podatki akcyzowe, opłaty monopolowe, podatki od gier. Podatki te charakteryzują się tym, że ich materialny ciężar ponosi konsument, natomiast ich podatnikiem w sensie formalnym jest podmiot prowadzący działalność gospodarczą w zakresie obrotu wyrobami lub usługami podlegającymi opodatkowaniu. Z punktu widzenia ich konstrukcji mogą one być zatem klasyfikowane jako podatki obrotowe.
Obecnie obowiązuje w Polsce następująca klasyfikacja podatków, według kryterium przedmiotu opodatkowania:
1. Podatki przychodowe – podatek rolny, podatek leśny.
2. Podatki dochodowe – podatek dochodowy od osób prawnych, podatek dochodowy od osób fizycznych, wpłaty z zysku od przedsiębiorstw państwowych i jednoosobowych spółek Skarbu Państwa.
3. Podatki majątkowe – podatki od posiadania majątku (podatek od nieruchomości, podatek od środków transportowych), podatki od przyrostu majątkowego (podatek od spadków i darowizn), podatki od obrotu majątkiem (opłata skarbowa od czynności cywilnoprawnych).
4. Podatki od wydatków – podatek od towarów i usług, podatek akcyzowy, podatek od gier.
W klasyfikacji tej zostały pominięte podatki lokalne, takie jak opłata targowa (zryczałtowany podatek przychodowy od sprzedaży na targowiskach), opłata miejscowa (forma podatku konsumpcyjnego związanego z pobytem w określonych miejscowościach), opłata administracyjna (fakultatywna forma opodatkowania czynności urzędowych) i podatek od posiadania psów, ponieważ nie mają one większego znaczenia fiskalnego.
Szczególną formą opodatkowania, która może być stosowana zamiast podatku dochodowego od osób fizycznych, jest zryczałtowany podatek dochodowy. Występuje on w formie ryczałtu od przychodów ewidencjonowanych, karty podatkowej oraz zryczałtowanego podatku dochodowego od przychodów osób duchownych.
Podział według kryterium stosunku przedmiotu opodatkowania do źródła podatku, tj. podział na podatki bezpośrednie i pośrednie, jest powszechnie stosowany, chociaż istnieją odmienne poglądy dotyczące kryterium tego podziału. Można wskazać przykładowo na następujące określenia podatków bezpośrednich i pośrednich, w zależności od przyjętego kryterium.
Podatkami bezpośrednimi są te podatki, które bezpośrednio nawiązują do zdolności podatkowej osoby fizycznej lub prawnej, zaś podatkami pośrednimi, te podatki, które zdolność tę ujmują jedynie pośrednio.
Podatki bezpośredne to te, w których podatnik w sensie formalnym jest jednocześnie podatnikiem w sensie materialnym, natomiast podatki pośrednie są to podatki, które mogą być przerzucone na inny podmiot. Przedmiotem podatków bezpośrednich jest dochód uzyskiwany przez podatnika (lub przychód jako zjawisko świadczące o uzyskiwaniu dochodu) oraz posiadany przez niego majątek (lub przyrost tego majątku), a zatem przedmiot podatku nawiązuje bezpośrednio do źródła podatku, którym jest dochód lub majątek. Podatkami pośrednimi są podatki, które nie spełniają tego warunku, tzn. ich przedmiotem jest inne zjawisko niż uzyskiwanie dochodu lub posiadanie majątku (uzyskanie przyrostu majątku) [Ibidem, s. 21.].
Ostatnie z przedstawionych kryteriów odznacza się największą precyzją w rozróżnieniu podatków bezpośrednich i pośrednich, gdyż pojęcia zdolności podatkowej i przerzucalności podatków nie są jednoznacznie rozumiane. Przy zastosowaniu tego kryterium podatkami bezpośrednimi będą podatki przychodowe, dochodowe oraz podatki majątkowe od posiadanego majątku i przyrostu majątkowego, a podatkami pośrednimi podatki od obrotu majątkiem i od wydatków. Najważniejsze znaczenie z punktu widzenia alimentacji budżetu państwa i regulowania dochodów podatnika ma wśród podatków bezpośrednich podatek dochodowy, a wśród podatków pośrednich – ogólny podatek obrotowy. Dla podkreślenia znaczenia podziału na podatki bezpośrednie i pośrednie należy zwrócić na różnice między nimi.
Podatki pośrednie, stanowiące składnik ceny towarów i usług, charakteryzują się większą łatwością poboru niż podatki bezpośrednie. Są one uiszczane, w zależności od ich konstrukcji, przez wszystkie lub tylko niektóre grupy przedsiębiorców, biorących udział w obrocie towarami i usługami.
Podatki pośrednie z racji „ukrycia” ich w cenie towarów uznawane są za mniej odczuwane lub nawet uświadamiane przez podatników (nabywców towarów i usług) w porównaniu z podatkami bezpośrednimi, sięgającymi do ich dochodu uzyskiwanego. Podatki pośrednie obciążają dochód uzyskiwany przez rodzinę jako jednostkę konsumpcyjną. Powszechnie uznawana jest przy tym prawidłowość, że wraz ze wzrostem dochodu rodziny maleje procentowy udział w tym dochodzie wydatków konsumpcyjnych na rzecz oszczędności. Rodzina o niskim poziomie dochodu przeznacza na konsumpcję relatywnie więcej niż rodzina o wysokim poziomie dochodu, a zatem jest ona silniej obciążona podatkami pośrednimi niż ta ostatnia (opodatkowanie pośrednie nosi zatem charakter regresywny). Natomiast redystrybucja dochodu za pośrednictwem podatku dochodowego powoduje odwrotny skutek, gdyż dzięki działaniu progresji podatkowej dochód podatników o wyższym poziomie dochodu jest silniej obciążony podatkiem niż dochód podatników o niższym poziomie dochodu. Należy podkreślić, że system podatkowy, w którym występują zarówno podatki bezpośrednie, jak i pośrednie, czyni politykę podatkową bardziej elastyczną i umożliwia bardziej sprawiedliwe rozłożenie ciężarów podatkowych pomiędzy podatników o różnym poziomie dochodu.
Według kryterium podziału dochodów podatkowych pomiędzy państwo a samorząd podatki dzielimy na podatki państwowe, samorządowe i wspólne, tzn. takie, z których wpływy są dzielone w częściach określonych procentowo pomiędzy państwo i gminy [Zasady podziału wpływów z podatków pomiędzy jednostki samorządu terytorialnego określa ustawa z dnia 26 listopada 1998 r. o dochodach jednostek samorządu terytorialnego w latach 1999 i 2000.].
1. W Polsce podatkami państwowymi są podatki:
– od towarów i usług,
– akcyzowy,
– od gier,
– wpłaty z zysku od przedsiębiorstw państwowych i jednoosobowych spółek Skarbu Państwa,
– zryczałtowany podatek dochodowy w formie ryczałtu od przychodów ewidencjonowanych oraz przychodów osób duchownych.
1. Do podatków zasilających budżety gmin należą:
– podatek od nieruchomości,
– podatek rolny,
– podatek leśny,
– podatek od środków transportowych,
– podatek od posiadania psów,
– opłaty lokalne,
– zryczałtowany podatek dochodowy w formie karty podatkowej,
– podatek od spadków i darowizn,
– opłata skarbowa.
1. Do podatków wspólnych należą:
– podatek dochodowy od osób fizycznych – PIT (Personal Income Tax), obowiązuje od roku 1992. Każdego roku określane są stawki i progi podatkowe, które zmieniają się wraz z inflacją. PIT płacą także osoby prowadzące na własny rachunek niewielką działalność gospodarczą – około 2,5 mln podatników. Polski PIT charakteryzuje się progresją ( im wyższe dochody, tym wyższy podatek) oraz dużą liczbą ulg, które podatnik może od podatku odpisać. Z reguły im wyższe dochody, tym więcej odpisywanych od podatku ulg. W związku z tym efektywna stopa podatkowa (wysokość podatku w stosunku do wysokości dochodu) jest z reguły znacznie niższa niż w tabeli. Możliwość stosowania pewnych ulg jest w ustawie zapisana w sposób nieprecyzyjny (np. renty, które podatnik może ustanawiać na rzecz osoby trzeciej), inne zaś wykorzystywane są w sposób niezgodny z intencją ustawodawcy (np. ulga na remont mieszkań, która umożliwia odpisywanie od podatku wydatków związany z zakupem niektórych mebli, np. szafy ściennej, nie przyczynia się natomiast do odbudowy zasobów mieszkaniowych). W związku z tym Ministerstwo Finansów od kilku lat proponuje uproszczenie podatków, likwidację większości ulg i zmniejszenie progresji podatkowej.
– podatek dochodowy od osób prawnych – popularnie zwany podatkiem korporacyjnym. Przedmiotem opodatkowania jest zysk, osiągany przez firmy mające różną formę prawną ( spółki z o. o., przedsiębiorstwa państwowe, spółki akcyjne, grupy kapitałowe). Podatku tego nie płacą gospodarstwa rolne i leśne, chyba że prowadzą tak zwane działy specjalne (np. przykład szklarnie), nie są też nim objęte dochody kościelnych osób prawnych (na przykład spółek założonych przez Kościół), samorządów terytorialnych, spółdzielni mieszkaniowych. Ponieważ podatek naliczany jest od wysokości zysku (czyli różnicy przychodów i kosztów), istotne staje się określenie, jakie wydatki firmy mogą zaliczać do swych kosztów, a jakich nie. Kosztami są na przykład wynagrodzenia, płacone pracownikom i zarządowi (które są następnie opodatkowane podatkiem dochodowym od osób fizycznych), obligatoryjne składki na ubezpieczenia społeczne, a także wydatki pracodawcy na realizację pracowniczych programów emerytalnych, wydatki na zakup materiałów i usług (obciążone podatkiem VAT), koszty reprezentacyjne i koszty reklamy (do wysokości aprobowanej przez ustawę, to jest 0,25% przychodów), koszty amortyzacji, czyli stopniowego zmniejszania wartości środków trwałych. Do kosztów nie zalicza się natomiast kar umownych z tytułu sprzedaży wadliwych towarów, wydatków socjalnych, ubezpieczenia pracowników w komercyjnym funduszu emerytalnym, itp. Nie zalicza się także wydatków na inwestycje, np. na zakup maszyn lub budowę hali. Wydatki te firma musi finansować z czystego zysku, ale państwo stosuje pewne zachęty do inwestowania.