Jeśli chodzi o naszą część Europy, to tematyka ta ma, z wielu przyczyn, znacznie krótszą historię. Pierwszą – i przez wiele lat jedyną – organizacją konsumencką w Europie Centralnej i Wschodniej była polska Federacja Konsumentów, zarejestrowana 7 lipca 1981 r. Chociaż Federacja rozpoczynała działalność w systemie realnego socjalizmu zasady jej działalności były tożsame z tymi, którymi kierują się organizacje konsumenckie w krajach gospodarki rynkowej.
W latach dziewięćdziesiątych powstały w Polsce dalsze organizacje konsumenckie; ich działalność w istotny sposób przyczynia się do wzrostu świadomości konsumentów i popularyzacji ich praw.
Trzeba, rozpoczynając rozważania na temat sytuacji w naszym kraju, od razu jasno zaznaczyć, że jesteśmy dopiero na początku drogi do stworzenia pełnego i skutecznie funkcjonującego systemu ochrony konsumentów. To nasze opóźnienie w rozwoju istotnej dla gospodarki i indywidualnego obywatela dziedziny jest rezultatem narzucenia Polsce w wyniku II wojny światowej systemu komunistycznego. W czasie gdy rządy w Europie Zachodniej, Stanach Zjednoczonych, Japonii czy Kanadzie [1] tworzyły i rozwijały politykę konsumencką, wspierając jednocześnie działalność rosnącej liczby organizacji konsumenckich, Polska – wraz z innymi państwami tzw. Bloku Wschodniego – żyła w oderwaniu od mechanizmu ekonomicznego, zasad demokracji i swobód obywatelskich. Takie zjawiska, jak: stała przewaga popytu nad podażą, monopolizacja rynku wewnętrznego, dekretowanie przez centralnego planistę struktury podaży dalekiej od oczekiwań i aspiracji społecznych, przewaga rozwoju środków inwestycyjnych, przeznaczonych głównie dla przemysłu ciężkiego i wydobywczego, kosztem działu zaspokajającego popyt konsumpcyjny, niska jakość produkcji i usług itd. – stały się przyczyną zepchnięcia konsumenta i jego potrzeb na margines życia gospodarczego[2].
Sytuacja zmieniła się po 1989 r., kiedy możliwe stało się odbudowanie normalnej gospodarki. W pierwszym okresie priorytetem było uruchomienie mechanizmów propodażowych, zbudowanie sprawnie działającego rynku z dużą liczbą efektywnie konkurujących producentów. W drugim etapie przyszedł czas na wzmocnienie strony popytu.
Konieczność wzmacniania pozycji konsumenta znalazła także silny bodziec zewnętrzny w postaci woli doprowadzenia do integracji Polski z Unią Europejską.
Nasi partnerzy jasno określili, czego oczekują.
W Białej Księdze[3]Komisji Europejskiej w sprawie przygotowania krajów stowarzyszonych do integracji z rynkiem wewnętrznym Unii podkreślono znaczenie dla prawidłowego wprowadzania uregulowań dotyczących ochrony konsumentów następujących warunków organizacyjno-instytucjonalnych:
- istnienie stosownej struktury instytucjonalnej, która zajmowałaby się sprawami konsumentów, a także przyznanie kompetencji horyzontalnych i ogólnych wyznaczonej instytucji, która byłaby odpowiedzialna za podejmowanie inicjatyw w dziedzinie spraw konsumentów oraz koordynację tych zadań;
- istnienie struktur konsultacyjnych, ogólnych lub branżowych (w dziedzinach takich jak lekarstwa, artykuły spożywcze, kosmetyki), które mają za zadanie reprezentowanie interesów konsumentów oraz zapewnienie ich uczestnictwa w procesie podejmowania decyzji;
- rozwój programów informacyjnych i edukacyjnych, mających na celu poszerzenie wiedzy konsumentów;
- istnienie mechanizmów odwoławczych, pozwalających na skuteczne egzekwowanie roszczeń konsumenckich.
Realizację przedsięwzięć prokonsumenckich Rząd RP rozpoczął w 1996 roku, kiedy to poszerzył kompetencje ówczesnego Urzędu Antymonopolowego o możliwość kreowania i realizacji polityki konsumenckiej.
Wtedy to Urząd zmienił również nazwę na Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów.
Kolejnym krokiem było przyjęcie w 1998 roku przez Radę Ministrów dokumentu przygotowanego w U O KIK pt. „Rządowa polityka konsumencka na lata 1998- 1999”. Dokument zawierał wykaz długofalowych działań administracji publicznej nakierowanych na zapewnienie konsumentom właściwego poziomu ochrony ich praw i interesów poprzez:
- wzmocnienie systemu ochrony bezpieczeństwa zdrowotnego konsumentów,
- wzmocnienie bezpieczeństwa ekonomicznego konsumentów,
- ułatwienie dostępu do wymiaru sprawiedliwości,
- zapewnienie dostępu do informacji i edukacji konsumenckiej,
- stworzenie warunków prawnych i finansowych rozwoju ruchu konsumenckiego,
- aktywizację organów samorządowych w zakresie działalności prokonsumenckiej,
- wzmocnienie pozycji Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów.
Zgodnie z harmonogramem działań realizacyjnych, będących załącznikiem do „Rządowej polityki konsumenckiej”, poszczególne ministerstwa realizowały cele zawarte w tym dokumencie[4].
W 2000 roku Rada Ministrów przyjęła dokument pt. „Polityka konsumencka na lata 2000 – 2001”, który jest kontynuacją Polityki z lat poprzednich. W tym dokumencie priorytetami w tym zakresie są:
- działania skierowane na wdrożenie do praktyki rynkowej nowych regulacji prokonsumenckich, dotyczących zwłaszcza bezpieczeństwa zdrowotnego i ochrony interesów ekonomicznych,
- zwiększenie skuteczności nadzoru rynkowego i zapewnienie koordynacji działań poszczególnych inspekcji i organów kontrolnych,
- prace legislacyjne zmierzające do dalszej harmonizacji polskiego prawa konsumenckiego ze standardami europejskimi, w tym implementacja nowych dyrektyw UE,
- umacnianie infrastruktury instytucjonalnej ochrony konsumentów, przede wszystkim w układzie terytorialnym,
- rozszerzenie współpracy i dialogu z organizacjami konsumenckimi,
- popularyzacja wiedzy konsumenckiej.
Efektem realizacji powyższych programów było: przygotowanie i uchwalenie przez Sejm projektów ustaw:
- o ogólnym bezpieczeństwie produktów[5] [6] [7] oraz 6 szczegółowych rozporządzeń wykonawczych;
- o ochronie niektórych praw konsumentów i odpowiedzialności za szkodę
- o zmianie ustawy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji w zakresie dopuszczalności stosowania reklamy porównawczej,
- stworzenie instytucji powiatowego/ miejskiego rzecznika konsumentów,
- ustawowe powierzenie Inspekcji Handlowej[8] prowadzenia Polubownych Sądów Konsumenckich, jako uproszczonej procedury dochodzenia roszczeń konsumenckich,
- prowadzenie przez pozarządowe organizacje konsumenckie bezpłatnego poradnictwa,
- prowadzenie badań warunków umów zawieranych z konsumentami (np. warunków promocji firm wysyłkowych umów sprzedaży samochodów przez konsorcja samochodowe, umów sprzedaży towarów przez firmy wysyłkowe),
- organizowanie szkoleń dla popularyzacji wiedzy o ochronie konsumentów,
- prowadzenie polityki informacyjnej poprzez zlecanie przygotowywania licznych broszur informacyjnych dla konsumentów[9].
Obecny stan (choć nie wyczerpujący zagadnienia) ustawodawstwa polskiego w kontekście ochrony konsumenta, przedstawia się następująco:
- Krajowy system informowania o produktach niebezpiecznych[10] [11], rozporządzenie z dnia 2000.12.28,
- Inspekcja Handlowa , ustawa z dnia 2000.12.15,
- Krajowy system monitorowania wypadków konsumenckich[12], rozporządzenie z dnia 2000.12.20,
- O ochronie konkurencji i konsumentów[13], ustawa z dnia 2000.12.15,
- Szczegółowe warunki dotyczące bezpieczeństwa produktów, które stwarzają zagrożenie dla konsumentów przez to, że ich wygląd wskazuje na inne przeznaczenie niż rzeczywiste[14], rozporządzenie z dnia 2000.11.28,
- Wzór rejestru postanowień wzorców umowy uznanych za niedozwolone[15], rozporządzenie z dnia 2000.07.19,
- Ochrona nabywców prawa korzystania z budynku lub pomieszczenia mieszkalnego w oznaczonym czasie w każdym roku oraz zmiana ustaw Kodeks cywilny, Kodeks wykroczeń i ustawy o księgach wieczystych i hipotece[16] [17], ustawa z dnia 2000.07.13,
- Ochrona niektórych praw konsumentów oraz odpowiedzialność za szkodę, ustawa z dnia 2000.03.02,
- Ogólne bezpieczeństwo produktów[18], ustawa z dnia 2000.01.22,
- Określenie szczegółowych warunków, jakim powinno odpowiadać zgłoszenie zamiaru łączenia przedsiębiorców, oraz określenie organów podmiotów zobowiązanych do dokonania tego zgłoszenia[19] [20] [21] [22], 1999.12.07,
- Określenie właściwości miejscowej i rzeczowej delegatur Urzędu
- Ochrony Konkurencji i Konsumentów , rozporządzenie z dnia l999.01.20
- o nadanie statutu Urzędowi Ochrony Konkurencji i Konsumentów . Rozporządzenie z dnia 1997.02.05,
- Szczegółowe warunki zawierania i wykonywania umów sprzedaży rzeczy ruchomych z udziałem konsumentów , rozporządzenie z dnia 1995.05.30,
Dnia 1 lipca 2000 roku weszła w życie ustawa o ochronie niektórych praw konsumentów oraz o odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny[23]. Ustawie ze względu na obszar, który reguluje poświęcam szczególne miejsce w pracy.
Ustawa implementuje przepisy zawarte w następujących dyrektywach Unii Europejskiej:
- 85/374 o odpowiedzialności za wadliwe wyroby,
- 85/577 o ochronie konsumenta w zakresie umów negocjowanych z dala od siedziby firmy,
- 97/7 o ochronie konsumentów przy umowach zawieranych na odległość,
- 93/13 w sprawie nieuczciwych warunków umów.
Transpozycja do polskiego prawa europejskich przepisów o umowach negocjowanych z dala od siedziby firmy, zawieranych poza lokalem przedsiębiorstwa wypełnia lukę prawną w regulacji obowiązków sprzedawcy i praw konsumenta. Jedną z przesłanek uchwalenia ustawy była troska administracji o interesy konsumentów, naruszane wskutek działań niektórych firm handlujących poza lokalem firmy, jak również wskutek dysproporcji pozycji rynkowej przedsiębiorców narzucających niesprawiedliwe warunki umów konsumentom. Konsumenci polscy są w gorszej sytuacji ekonomicznej niż większość konsumentów zachodnich, wobec czego ich interesy powinny być chronione przed nieuczciwymi przedsiębiorcami, w co najmniej równym, jeśli nie wyższym stopniu. Przemawia za tym nieco słabsza świadomość prawna, co jednakże można zniwelować w drodze edukacji konsumenckiej prowadzonej np. na zlecenie UOKiK przez organizacje konsumenckie. Sytuacji materialnej konsumentów nie można poprawić administracyjnie, ale interesy nabywców można lepiej chronić regulując ich prawa i obowiązki przedsiębiorców.
Podstawową normą prawną odnoszącą się do ochrony konsumenta jest art. 76 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, który nakłada na wszystkie władze publiczne obowiązek ochrony konsumentów, użytkowników i najemców przed działaniami zagrażającymi ich zdrowiu, prywatności i bezpieczeństwu oraz przed nieuczciwymi praktykami rynkowymi.
Faktem jest, że nasze prawo konsumenckie w wielu dziedzinach nie jest jeszcze adekwatne do rzeczywistości rynkowej. Ale mimo tych wszystkich mankamentów i braków, konsument ma uprawnienia chroniące jego różne interesy, często jednak rezygnuje z ich realizacji. Przyczyny takiego stanu są różne – od nieznajomości należnych mu uprawnień poczynając, na kosztownych czasochłonnych i wręcz nieopłacalnych procedurach.
[1] uokik.gov.pl, Model ochrony konsumenta.
[2] uokik.gov.pl, Model ochrony konsumenta.
[3] Ponadto Biała Księga określiła zakres działań dostosowawczych, wymieniając najważniejsze dyrektywy i rozporządzenia, jakie muszą być włączone do prawodawstwa krajów kandydujących do Unii.
[4] Raport- Rządowa polityka konsumencka na lata 1998 – 1999, uokik.gov.pl
[5] Dz.U.OO. 15.179, ustawa o ogólnym bezpieczeństwie produktów z dnia 2000.01.22.
[6] Dz.U.00.22.271, ustawa o ochronie niektórych praw konsumentów oraz odpowiedzialność za szkodę
[7] Dz.U.00.93.1027, ustawa o zmianie ustawy – Kodeks kamy, ustawy – Kodeks postępowania karnego, ustawy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji, ustawy o zamówieniach publicznych oraz ustawy – Prawo bankowe z dnia 2000.09.09.
[8] Dz.U.01.4.25, ustawa o Inspekcji Handlowej z dnia 2000.12.15
[9] Polityka konsumencka na lata 2000 – 2001, źródło UOKIK, uokik.gov.pl.
[10] Dz.U.01.4.28
[11] Dz.U.01.4.25
[12] Dz.U.01.1.1
[13] Dz.U.00.122.1319
[14] Dz.U.00.110.1169
[15] Dz.U.00.62.723
[16] Dz.U.00.74.855
[17] Dz.U.00.22.271
[18] Dz.U.00.15.179
[19] Dz.U.99.99.1161
[20] Dz.U.99.7.55
[21] Dz.U.97.12.66
[22] Dz.U.95.64.328
[23] Dz. U. z 2000 r. nr 22, poz. 271.